Beynəlxalq təşkilat olaraq, NATO müasir dünyada siyasi vəziyyətə getdikcə daha ciddi təsir göstərir. Təşkilatın keçmiş SSRİ məkanındakı hadisələrə müdaxilə etməsi əsasən onunla bağlıdır ki, postsovet məkanında yaranmış yeni dövlətlərdə baş verən milli, etnik, ərazi münaqişələri bütövlükdə beynəlxalq münasibətlər sistemi üçün təhlükə yaradır. Hərbi-siyasi təşkilat kimi isə NATO bütün dünyada, o cümlədən postsovet məkanında münaqişələrin ləğv edilməsində öz rolunu artırmağa, bu ölkələrlə siyasi və iqtisadi böhranın aradan qaldırılmasına, demokratik islahatlar keçirilməsinə zəruri kömək göstərməyə çalışır. NATO şəraitə uyğun olaraq öz vəzifələrini daim yenidən müəyyənləşdirir, dünya siyasətində öz təsirini və xüsusi çəkisini artırmağa səy göstərir.
1994-cü il 10-11 yanvarda NATO üzvü olan ölkələrin dövlət və hökumət başçılarının Brüsseldə görüşü keçirildi. Görüşün yekunlarına dair bəyanat qəbul olundu. Sənəddə beynəlxalq və regional siyasi şəraitin aktual problemləri barəsində NATO-nun mövqeyi əks olunmuşdu. Bəyanatın 21-ci bəndində NATO-nun üzvü olan ölkələr Güney Qafqazda vəziyyət haqqında öz mövqelərini bildirdilər [10]. Bəyanat yenə də mülayimliyi baxımından əvvəlkilərindən fərqlənmirdi. Güc işlədilməsi ilə ərazilər ələ keçirilməsini pisləyən NATO ölkələri Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan ərazi bütövlüyünə, müstəqilliyinə, suverenliyinə hörmət edilməsini həmin bölgədə sülhün, sabitliyin, əməkdaşlığın bərqərar olması üçün zəruri hesab edirdilər [3, s. 66].
NATO-nun Güney Qafqaz strategiyasında üç respublika ilə eyni dərəcədə əməkdaşlığın planlaşdırılmasıdır. NATO Güney Qafqaz respublikaları ilə ayrı-ayrılıqda yaratdığı münasibətlərin bir-birinə xələl gətirəcək istiqamətdə inkişafına imkan verməməyə çalışır. Təşkilatın Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan arasında regional formatda əməkdaşlıq təklifləri də bu məntiqdən qaynaqlanır [11, s.102-108].
İran rəhbərliyi regional təhlükəsizlik sisteminə dair yeni formala (3+3), yəni Cənubi Qafqaz respublikaları + Rusiya, İran və Türkiyə formulunu irəli sürdü. ABŞ-ın regiona gəlişini əngəlləmək üçün, İran hətta Vaşinqtonun müttəfiqi və Tehranın əsrlər boyu bölgədə rəqibi olan Türkiyə ilə əməkdaşlığa hazır olduğunu nümayiş etdirdi. Rəsmi Tehran bu sistem daxilində 6 dövlətin təhlükəsizlik şuralarının katibləri, parlament sədrləri, həmçinin iqtisadiyyat və maliyyə nazirləri səviyyəsində görüşlərin keçirilməsini və ümumi baxışların formalaşdırılmasını təklif edirdi. Lakin bu təşəbbüs də region dövlətlərinin dəstəyini qazanmadı. Bu bir daha göstərir ki, İranın regional təhlükəsizlik məsələlərinə baxışı digər regional ölkələrin mövqeyi ilə üst-üstə düşmür. İranın regional təhlükəsizlik sisteminə dair bir təklifi 2003-cü ilin aprelində gündəmə gətirildi. İranın xarici işlər naziri Kamal Xərrazinin regionun birgə təhlükəsizlik qüvvələrinin yaradılması təşəbbüsü yenə bölgə dövlətlərinin dəstəyini qazanmadı. Tədqiq olunan dövrdə İranın bölgədəki geostrateji məqsədləri aşağıdakı kimi nəzərdə tutulur:
– kənar qüvvələrin (ABŞ və Avropa İttifaqı) Cənubi Qafqazda iştirakını mümkün qədər məhdudlaşdırmaq, onların İran sərhədlərinə yaxınlaşmasına imkan verməmək;
– regional problemləri yalnız məntəqədəki dövlətlərin birgə səylərilə həll etmək;
– Xəzər hövzəsi və Güney Qafqaz ölkələrinin birtərəfli addımlarını maksimum neytrallaşdırmaq və proseslərdə birgə iştiraka nail olmaq üçün mexanizm tapmaq;
– Qərbyönümlü siyasət yeridən region dövlətləri ilə münasibətləri yüksək səviyyədə quraraq, onlara təsir mexanizmlərini müəyyənləşdirmək;
– geostrateji maraqları İranla üst-üstə düşən regional ölkələrilə əməkdaşlığı daha da möhkəmləndirmək.
İranın regiondakı geosiyasi duruma təsir göstərmək imkanı getdikcə azalır. Bakı-Tbilisi-Ceyhan və Bakı-Tbilisi-Ərzurum layihələrinin reallaşması, bölgədə bütün layihələrin Qərbin dəstəyi ilə həyata keçirilməsi İranın regiondakı proseslərdən təcrid olunması ilə nəticələnib. Tehranın ciddi müqavimətinə baxmayaraq, ABŞ artıq ölkənin sərhədlərinə yaxınlaşıb. İranla sərhədyanı ölkələrin əksəriyyətində – Türkiyə, Pakistan, Əfqanıstan, İraq, həmçinin İran körfəzi ölkələrində ABŞ-ın hərbi qüvvələri yerləşdirilib. ABŞ və NATO-nun hərbi qüvvəsi olmadığı İranla həmsərhəd dövlətlər Azərbaycan Respublikası və Türkmənistandır. Bu amil Azərbaycanın İran üçün əhəmiyyətini artırır. İraq müharibəsi başlanandan sonra Tehranın Bakı ilə münasibətlərinə daha çox diqqət yetirməsi təsadüfi deyil.
Gürcüstan
Son illərdə Gürcüstanın Qərblə, xüsusilə də ABŞ və NATO ilə əməkdaşlığı daha da genişlənib. NATO-nun assosiativ üzvü olan Gürcüstan, yalnız 1999-cu ildə NATO ilə əməkdaşlıq çərçivəsində onlarla tədbir, o cümlədən Rusiyanın narazılıqla qarşıladığı geniş miqyaslı hərbi-dəniz təlimləri keçirib [1].
İran İslam Respublikasının (İİR) Qafqaz siyasətində mühüm həlqələrdən biri Tehran-Tbilisi münasibətləridir. İran-Gürcüstan əlaqələri 1991-ci ildə SSRİ dağıldıqdan sonra Gürcüstanın müstəqillik əldə etməsi ilə başlayıb. Bu münasibətlər 1992-ci ildə iki ölkə arasında diplomatik münasibətlər qurulduqdan sonra mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. İki ölkə arasında münasibətlər 1996-ci ilədək sürətlə inkişaf etmiş, sonralar müxtəlif səbəblərə görə bir qədər soyumuşdu. Tehran Gürcüstan ilə münasibətlərə siyasi mülahizələrlə yanaşı, geostrateji və iqtisadi maraqlarının təmin olunması üçün ciddi önəm verir. Bu məqsədlə orada gedən prosesləri ciddi izləyir.
Əlaqələrin inkişafı dövründə iki ölkə rəsmiləri yüksək səviyyədə görüşlər keçirmişlər. 1992-1996-cı illərdə Gürcüstan prezidenti Eduard Şevardnadze iki dəfə İİR-ə və eyni zamanda İİR-in sabiq prezidenti Haşimi Rəfsəncani və onun birinci müavini Həsən Həbibi Gürcüstana səfər etmişlər. Habelə iki ölkənin xarici işlər nazirlikləri dəfələrlə görüş keçirmişlər ki, bunların da nəticəsində iki dövlət arasında müxtəlif sahələrdə 40-dan çox saziş imzalanmışdır [13, s.79].
Obyektiv və subyektiv amillər, o cümlədən Qərbin üstünlüyü E.Şevardnadzeni Rusiya və İrandan uzaqlaşdırıb Qərbin müttəfiqinə çevirdi və bunun təsiri altında İranla bağlı qeyd etdiyimiz sazişlərə əməl olunmadı. Gürcüstanın hərbi aerodomlarının bərpası və hərbi qüvvələrinin hazırlanması işlərini Türkiyə dövləti öz öhdəsinə götürdü [14].
İran-Gürcüstan iqtisadi əlaqələri aşağı səviyyədədir. İranın Mərkəzi Gömrük Təşkilatının statistik məlumatına əsasən, 1999-cu ildə İrandan ixracat 7.65 milyon dollar və Gürcüstandan ixracaat isə 15.3 milyon dollar dəyərində olmuşdur. Yəni İran, Gürcüstana ixrac edən ölkələr sırasında 51-ci yeri və Gürcüstandan idxal edənlər sırasında 54-cü yeri tutur [15, s. 104].
Gürcüstan regionda özünəməxsus siyasət yeritməyə çalışır. 2003-cü ildə baş vermiş narıncı inqilab nəticəsində qərbyönlü E.Şevardnadzenin yerinə hakimiyyətə eyni səviyyəli gənc siyasətçi Mixail Saakaşvili gəlmişdir [15, с.62].
Qeyd etdiyimiz problemlər İranın xarici siyasətində əhəmiyyətli rola malikdir. Belə ki, Gürcüstan NATO-nun Şərqdə qapısı hesab olunur. İİR-in strateji tərəfdarları hesab olunan Rusiya və Ermənistanın ərazisi, Şimal və Cənub tərəfdən NATO-nun inkişafına maneə hesab olunurlar. Bu halda Gürcüstanın əhəmiyyəti artır, yəni Gürcüstanın Qərblə əməkdaşlığı, birbaşa İranın təhlükəsizliyi üçün normal deyil.
Gürcüstanın iqtisadi və təhlükəsizlik baxımından əhəmiyyəti, Şimal-Cənub dəhlizindəki rolu danılmazdır. Gürcüstanın burada iştirakı İİR üçün mühüm məsələdir və bu dəhlizin önəmli halqası hesab olunur. Gürcüstanın Qara Dənizlə qonşuluğunun İran-Avropa ticarət əlaqələrində böyük əhəmiyyəti vardır. Habelə ölkənin neft və enerji problemləri İranla əməkdaşlığa zəmin yaradır.
Yuxarıda qeyd olunmuş problemlərin arxasında dayanan ümumi prinsip əsasən Rusiya-İran münasibətləridir. İki ölkənin maraqları və regionda baş verən proseslər, onları strateji tərəfdaş səviyyəsinə çatdırıb. İran bir sıra məsələlərdə, Xəzər dənizinin statusu, nüvə proqramları, anti-Qərb mövqeyi, daxili iqtisadi, sosial və etnik məsələləri və Qafqaz regionunun neytrallaşdırmaq məqsədi ilə Rusiyaya bağlıdır. Tehranın Şimali Qafqaz və Gürcüstana necə davranmağı Rusiyadan asılıdır.
Gürcüstan ərazisində bir sıra əhəmiyyətli məsələlər, o cümlədən, NATO-nun regiona gəlməsi, enerji, tranzit, etnik bə dini məsələlər birbaşa olaraq Rusiyanın və Qərbin maraqları ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, bölgədə gedən proseslər İİR ilə Gürcüstan münasibətlərində irəliləyişə mane olub.
Regionda formalaşan Rusiya, İran və Ermənistan yaxınlaşması Gürcüstanı Qərb blokuna, eləcə də ABŞ, Türkiyə, Azərbaycan və İsraillə yaxınlaşdırır. Gürcüstanın bu mövqeyi istər-istəməz İranın və onun müttəfiqlərinin əleyhinədir. İran rəsmiləri müxtəlif formalarda BTC neft kəmərini əleyhinə olduqlarını və bu kəmərin region üçün qeyri-səmərəliliyini əsaslandırmağa çalışmışlar. Gürcüstanın Abxaziya, Acariya və Cənubi Osetiya vilayətlərindəki separatizm məsələsində İranın susması əslində Rusiyanın maraqları ilə üst-üstə düşür.
İran-Gürcüstan iqtisadi münasibətlərinə gəldikdə, bu münasibətlər “Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizi”nin əsasında formalaşır. Gürcüstanın Qara dənizə çıxışı və onun İran-Avropa iqtisadi əlaqələrində oynaya biləcəyi rol İran tərəfindən nəzərə alınır və müsbət qarşılanır. Bundan başqa, İran qazının Avropa ölkələrinə nəql edilməsi işində də, Gürcüstan ərazisi İran-Avropa qaz xətti üçün həm strateji, həm də iqtisadi cəhətdən önəmlidir.
İran-Gürcüstan münasibətlərində Tehran siyasi və iqtisadi maraqlarla yanaşı, həm də ideoloji prizmadan çıxış edirdi. Gürcüstanda daxili siyasi şəraitin inkişafına Tehranın baxışları öxünəməxsus əhəmiyyətə malik idi. Bu ilk növbədə iki ölkənin əlaqələri praktik olaraq onların qurulduğu ilk andan mənfi məzmuna malik idi. İran rəhbərliyi regionda ABŞ-ın hərbi iştirakının genişlənməsindın son dərəcə narahatçılığını büruzə verirdi. Pankisi dərəsində antiterror əməliyyatlarının keçirilməsinə ABŞ hərbi mütəxəssislərinin cəlb edilməsinə dair gürcü rəhbərliyinin qərarı Tehranda son dərəcə mənfi reaksiya doğurmuşdu. İİR-in hərbi-siyasi rəhbərliyi bu addımlara mərhələlər üzrə İİR-in hərbi mühasirəsini sübut edən addımlar kimi, dövlətin islami quruluşuna açıq zorakı təzyiq vasitəsi kimi baxırdılar [4].
İran tərəfinin dəyərləndirməsinə görə ABŞ hərbi qulluqçularının Gürcüstanda iştirakı faktına İİR-in milli təhlükəsizliyinə təhlükə mənbəyi kimi deyil, əksinə, əsas təhlükə ondan irəli gələ bilərdi ki, Tiflis özü Qafqazda ABŞ hərbi siyasətinin bələdçisinə çevrilir və regionda baş verən proseslərə öz təsirini artırmaqla İranın bütün səylərini təcrid edir.
Eyni zamanda, Tehranın dəyərləndirməsinə görə, İİR-in tamamilə təcrid edilməsinə yönəldilmiş Vaşinqtonun siyasətinin təsiri altında Gürcüstan tədricən İrandan uzaq düşür. Hazırda Gürcüstanda elə bir siyasi partiya, o cümlədən də müxalifətin elə bir qüvvəsi mövcud deyildir ki, İranın maraqlarına lobbiçilik etsin və İranpərəst siyasət yeritsin.
Son illər Tehran ilə Tiflis arasında siyasi və iqtisadi münasibətlərin inkişafı son dərəcə bəyannamə xarakteri daşımışdır. Əməkdaşlığı dərinləşdirmək istəyi və guya artıq ticarət, elm, mədəniyyət sahələrində imzalanmağa hazırlanmış sənədlər imzalamamış, hər iki tərəfin dəfələrlə etdiyi bəyanatlar gerçəkliyə çevrilməmişdir. Hətta 2003-cü ildə Gürcüstan prezidentinin İrana səfəri də münasibətlərdə elə bir köklü dəyişikliyə gətirib çıxarmadı.
Ermənistan
Ermənistan Cənubi Qafqazda formal təhlükəsizlik siyasəti yeridir. Onun bütün məsələlərə yanaşması digər bölgə ölkələrindən geridə qalmamaq üçün təbliğat xarakteri daşıyır.
Ermənistan regionda ikitərəfli münasibətlərin inkişafına xüsusi əhəmiyyət verdiyi ölkələr Rusiya və İrandır. Hərbi və iqtisadi sahədə daha çox Rusiyaya sığınan Ermənistan üçün coğrafi baxımdan İranla əlaqələr də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çünki Türkiyə və Azərbaycanla sərhədi bağlı olan və hərbi-siyasi müttəfiqi Rusiya ilə sərhədə malik olmayan Ermənistan İranı “həyat dəhlizi” adlandırır. Orta Asiya, Çin və Yaxın Şərqə məhz İran vasitəsilə yol tapan Ermənistan üçün İranla əlaqələrinin zəifliyi tamamilə təcrid olunmaq deməkdi.
İİR-in xarici siyasətində keçmiş sovet məkanı, MDB ölkələrilə münasibətlərinə xüsusi diqqət yetirilir. Tehran Güney Qafqazda nüfuz dairəsi uğrunda Qərb dövlətləri, o cümlədən Türkiyə ilə ciddi rəqabət aparır. ABŞ və Rusiyanın Qafqaz regionu uğrunda rəqabətində İran da imkan düşdükcə istifadə edir və bu zaman respublikaların müəyyən problemindən istifadə edərək onları öz tərəfinə çəkməyə çalışır. Rəsmi Tehran bu zaman öz milli maraqlarından çıxış edir.
Ermənistan dövləti Azərbaycan-İran münasibətlərindən təsir və yeri gəldikdə təzyiq vasitələrindən də istifadə edir. Qeyd etdiyimiz kimi, bu məsələ Qarabağ müharibəsinin başlanmasından indiyə qədər davam edir. İİR müharibə dövründə dəfələrlə Ermənistanı işğalçı hesab edib və indiyə qədər Ermənistan və Azərbaycana qarşı həyata keçirdiyi mürəkkəb siyasətdən ancaq iki ölkənin yaratdığı vəziyyətdən öz maraqlarına uyğun istifadə etməyə cəhd göstərmişdir. Ermənistan NATO-nun Şərqə doğru genişlənməsində iştirak etmək niyyətindədir. Əgər bu məsələdə yaxınlaşma baş versə bu zaman o, İran üçün təhlükəli ola bilər. Rusiya-Ermənistan-İran yaxınlaşması və birgə hərəkət etmək meyli məhz bu səbəbdən yaranmışdı. NATO-nun regiona ayaq açması və burada öz hərbi bazalarını yaratmaq niyyəti İranı Rusiyanın himayəsindən məhrum edər və eyni zamanda Ermənistanı Rusiya və İran orbitindən çıxara bilər.
İİR-in Qafqaz siyasətində Ermənistanın hərbi əlaqələri nəzərə alınmaya bilməz. ER özünün hərbi təcavüzünün nəticələrini təmin etmək üçün bir neçə ölkə və təşkilatlarla hərbi, hərbi-strateji əməkdaşlıq edir. ER ilk növbədə Rusiya Federasiyası (RF) ilə hərbi-strateji tərəfdaşdır. O, MDB Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsinə qoşulmuş, “Sülh Naminə Əməkdaşlıq” proqramı çərçivəsində isə NATO ilə əməkdaşlıq edir. ABŞ 2005-ci ildə terrorizmlə mübarizə proqramı çərçivəsində ER-ə 5 milyon dollar yardım etmişdir. Bu maliyyə vəsaiti ER-in SQ-nin xüsusilə, Hərbi hava qüvvələrin maddi-texniki bazasının genişlənməsi üçün xərclənməli idi. Bundan əlavə ABŞ 2005-ci ildə ER SQ-nin hərbi kommunikasiya sisteminin modernləşdirilməsi üçün daha 7 milyon dollar yardım etmişdir. NATO ilə əməkdaşlıq etməsinə baxmayaraq ER NATO sisteminə keçmək niyyətində deyil. Bundan əlavə ER Avropa İttifaqı ilə də hərbi əməkdaşlıq edir.
Rusiya ilə əməkdaşlığı da Tehranın həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. ER işğal etmiş olduğu Azərbaycan torpaqlarını əlində saxlamaq üçün RF ilə hərbi əməkdaşlığa xüsusi əhəmiyyər verir. RF də öz növbəsində cənub sərhədlərinin mühafizəsi baxımından ER ilə əməkdaşlığı özünün prioritetlərdən sayır. Təsadüfi deyildir ki, ER-in İİR və TC ilə sərhədini ER sərhəd xidməti mühafizə edir. 1992-ci ilin fevralında ER ilə RF arasında imzalanmış müqaviləyə görə ER-TC və ER-İİR sərhədləri RF Sərhəd Qoşunları Komandanlığı tətəfindən mühafizə edilir və 1500 nəfər rus zabiti ER Sərhəd Qoşunlarında xidmət edir [2].
İranı müəyyən dərəcədə qıcıqlandıran məsələlərdən biri Ermənistanın NATO ilə əməkdaşlığıdır. NATO ilə əməkdaşlıq RF ilə əməkdaşlıq səviyyəsində olmasa da mövcuddur. ER həm də NATO-nun “Sülh Naminə Tərəşdaşlıq” proqramının iştirakçısıdır və əsgəri qüvvəsi İraqda sülhməramlı fəaliyyət göstərir.
ER-in ABŞ-la birbaşa hərbi əməkdaşlığı da Tehranın mənfi reaksiyasına səbəb olur. ER NATO-nun üzvü olan Yunanıstanla, həmçinin Avropa İttifaqı (Aİ) ilə əməkdaşlığı İran-Aİ əlaqələrində mühüm rol oynaya bilər.
Qeyd olunanlardan əlavə, Ermənistanın tranzit əhəmiyyəti, İran-Türkiyə-Avropa xəttinə alternativ kimi planlaşıbdır, İran-Ermənistan iqtisadi əlaqələri, bu əlaqələrdə İranın enerji, yanacaq və ticarət sahəsində inkişafdakı dinamika Ermənistanın indiki vəziyyətində onun üçün cox önəmlidir.
İran və Ermənistan mədəni sahələrdə, o cümlədən din, dil, ənənə, tarix və s. sahələrdə heç bir ortaq nöqtələri olmadığı halda ermənilər özlərini ari köklü farsların qardaşı, bu kökdən əmələ gələn qol hesab edirlər. Fars şovinizmi üçün əlverişli olan bu iddia Ermənistanın İrandan daha artıq faydalanmasına və İrandakı ermənilərə daha çox imtiyaz qoparmasına şərait yaradır.
İran-Ermənistan yaxınlaşmasında mədəni əlaqələr, elmə, təhsilə və birgə tədqiqatlara xüsusi diqqət yetirilir. Qeyri-rəsmi mənbələrə əsasən 2006-2007ci illərdə 1700 nəfər iranlı tələbə Ermənistanda təhsil alır. Humanitar elmlər sahəsində hüquq elmindən sonar fars ədəbiyyatı ixtisasında təhsil alan tələbələr sayca ikinci yeri tutur. Ümumiyyətlə, indiyə qədər iki ölkə arasında müxtəlif sahələr üzrə 90-dan çox saziş və müqavilə bağlanmışdır. Bu iki ölkə arasında həyata keçirilən yaxın münasibətlərin bir uğurlu nəticəsi kimi M.Əhmədinejadın R.Köçəryan ilə 2006-cı ilin iyulunda Tehrandakı görüşü xüsusi vurğulanmışdır [6].
Rusiya və Ermənistanın strateji müttəfiqliyini və Moskva-Tehran əlaqələrini nəzərə alsaq, Rusiya-İran-Ermənistan xəttinin formalaşması aydın görünür. Bu gün artıq “üçlər” bloku de-fakro mövcuddur. Üstəlik, İran öz geosiyasi maraqları naminə irəli sürdüyü əsas prinsipdən – regiondan kənar dövlətlərin bölgədəki proseslərə müdaxiləsinin yolverilməzliyi prinsipindən də imtina etməyə və bu bloka bir üzv “qəbul etməyə” hazırdır. Bununla yanaşı, İranla Ermənistanın regionda aktivləşməsinə yönəlmiş addımlarını göstərmək olar. 1997-ci ildə Afinada İran, Yunanıstan və Ermənistan arasında “Qarşılıqlı anlaşma və əməkdaşlıq haqda” müqavilənin imzalanması da regionda mövcud durumun gərginləşməsinə təsir göstərir [5].
Beləliklə, İran Qafqazda yeritdiyi siyasətində Ermənistana xüsusi yer verir. Bu həm strateji-siyasi, həm iqtisadi-ticarət, həm də mədəni-mənəvi amillərdən irəli gəlir. İİR-in Ermənistanda geosiyasi, iqtisadi-ticari maraqları vardır. Bu, həm İranın təcrid vəziyyətdən qurtarması, həm də yeni yaranmış regiona soxulmaq niyyətilə, Qərb dünyasına çıxış əldə etmək istəklərilə, Güney Qazqazda baş verən hadisələrdə fəal rol oynamaq və vasitəçilik missiyasını yerinə yetirmək istəklərilə izah oluna bilər. İran ilk növbədə Güney Qafqazı öz nüfuz dairəsinə daxil etmək məqsədi güdür.
Azərbaycan Respublikası
Müasir dövrdə beynəlxalq münasibətlərin əsas iştirakçılarından biri beynəlxalq təşkilatlardır. Beynəlxalq və regional təşkilatlarla əməkdaşlıq Azərbaycan Respublikasının (AR) xarici siyasətinin, diplomatiyasının əsas vəzifələrindən və xarici siyasət fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biridir. Bu baxımdan dünyada önəmli təşkilatlardan biri olan NATO ilə əməkdaşlıq AR-in bu istiqamətində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir [8, s.12].
Azərbaycan NATO ilə əməkdaşlığın inkişafında maraqlı olduğunu konkret praktiki tədbirləri ilə təsdiq edir. Kosova və Əfqanıstanda beynəlxalq sülhməramlı qüvvələr tərkibində öz missiyasını uğurla yerinə yetirən Azərbaycan 2003-cü ilin mayında koalisiya qüvvələrinin tərkibində İraqda keçirilən sülhməramlı əməliyyatlarda iştirak haqqında qərar qəbul etdi. Bununla da, erməni terrorizmindən ziyan çəkmiş Azərbaycan Respublikası beynəlxalq terrorizmə qarşı mübarizədə dünya dövlətlərinin ön sırasında olduğunu nümayiş etdirdi.
İkitərəfli əməkdaşlıq, Avro-Atlantika Tərəşdaşlıq Şurası (1997-ci ilədək Şimali Atlantika Tərəşdaşlıq Şurası) və Sülh Naminə Tərəfdaşlıq Proqrammı (SNT) çərçivəsində Azərbaycan-NATO əməkdaşlığı 3 dövrdən ibarət olmuşdur. Birinci dövr 1992-ci il 20 fevral – 1994-cü il may. AR ilə NATO arasında ilkin siyasi münasibətlərin yarandığı mərhələ 1992-ci ilin fevralında baş nazir Həsən Həsənovun NATO-nun qərargah-mənzilinə səfəri və AR prezidenti Heydər Əliyevin 1994-cü ilin mayında Alyansın Brüsseldəki qərargahında SNT proqrammı çərşivə sənədi imzalanmasınadək olan dövri əhatə edir. İkinci dövr 1994-cü il 4 may–1996-cı il 23 aprel. SNT proqramının Prezentasiya sənədinin imzalanmasına qədər olan bu dövrdə əsas diqqət Azərbaycanın bu proqram çərçivəsində fəaliyyət strategiyasının müəyyən edilməsi və ikitərəfli münasibətlərin inkişaf yollarının müəyyən edilməsinə yönəldilmişdi. Üçüncü dövr 1996-cı il 23 aprel–2001-ci il 16 yanvar və hazırkı dövrü əhatə edir. NATO-nun baş katibi C.Robertsonun 2001-ci ilin yanvarında ölkəmizə səfəri əlaqələrin inkişafında müsbət rol oynamışdır. Bu dövrdə NATO-nun baş katibləri üç dəfə (1997-ci ilin fevralı, 1998-ci ilin sentyabrı və 2001-ci ilin yanvarında C.Robertson) və Alyansın digər rəsmiləri Azərbaycan Respublikasına səfər etmiş, Brüsseldəki qərargahın-mənzilində diplomatik missiyamız fəaliyyətə başlamış, Azərbaycanın sülhyaratma taqımı Kosovada NATO rəhbərliyi altında sülhün keşiyində dayanmış, Azərbaycan ərazisində SNT çərçivəsində bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, münasibətlərin mövcud durumu Azərbaycan qarşısında duran hərbi təhlükəsizlik problemlərinin həllinə təsir edəcək səviyyədə deyildir. Məhz bu hədəfi Azərbaycan NATO ilə münasibətlərində özü üçün çıxış nöqtəsi qəbul etmişdi.
Geosiyasi məqsədlərinə nail olmaq və NATO amilindən istifadə etmək üçün Azərbaycan Avro-Atlantika müstəvisində yaxın və orta perspektivli bir sıra addımlar atmalıdır [12].
SSRİ dağıldıqdan sonra Cənubi Qafqazda yaranmış boşluğu doldurmaq üçün İran regionda cərəyan edən hadisələri diqqətlə izləməyə başladı. Təsadüfi deyildir ki, Tehran Cənubi Qafqazda mövcud problemlərin həllində vasitəçilik missiyası ilə çıxış etmək üçün dəfələrlə çıxış etmişdi. Lakin böyük dövlətlərin rəqabət mübarizəsi ilə üzləşən İranın bu cəhdləri uğursuzluqla bitdi. İran həm Azərbaycanda, həm də Ermənistanda baş verən hadisələri diqqətlə izləyir və Cənubi Qafqaza özünün milli maraqlarına daxil olan zona kimi baxır. Tehran Qərblə Şərqi birləşdirən nəqliyyat dəhlizinə çox maraqla yanaşır.
Cənubi Qafqazda sülh və inteqrasiya proseslərinin normal inkişafı, xalqlar, dövlətlər arasında sosial-siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə əməkdaşlığın sabitləşməsi, tarixən mövcud olmuş, lakin müxtəlif etnik münaqişələr, separatçılıq meylləri, ərazi iddiaları və digər səbəblərdən pozulmuş əlaqələrin bərpasına nail olunması və möhkəm, uzunmüddətli sabit yaxınlaşma məsələləri bu gün Qərb dövlətlərinin, xüsusən, dünyada fövqəldövlət missiyasını yerinə yetirən ABŞ-ın xarici siyasətində prioritet istiqamətlərdən biri sayılır. Qafqazın Qərb ilə Şərq, Cənub ilə Şimal arasında strateji və əhəmiyyətli mövqeyi, sivilizasiyaların qovuşuğunda və əlverişli nəqliyyat qovşağında yerləşməsi dünya siyasətində bu qədim, zəngin diyara marağı artırır.
İİR və AR arasında əlaqələrin inkişafını zəruri edən amillər bunlardır: Qafqaz xalqları arasında azərbaycanlıların üstünlük təşkil etməsi, əhalinin başlıca amil kimi qarşılıqlı münasibətlərdə mühüm rol oynaması; Azərbaycanın əlverişli geosiyasi mövqeyə malik olması, Transqafqaz yolunun Azərbaycandan keçməsi, onun iqtisadi və siyasi təsir gücünün artması; Azərbaycanın zəngin resurslara malik olması, iqtisadi resursların xalqları və ölkələri bir-birinə yaxınlaşdıran amil olması.
Cənubi Qafqazda böyük maraqlara malik olan Tehran bölgədə öz xarici siyasətinin perspektivlərini müəyyənləşdirərkən Qafqazın aparıcı dövləti AR ilə münasibətlərinə xüsusi önəm verir. Tehran yaxşı başa düşür ki, Bakı ilə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq və səmərəli münasibətlər qurmadan Cənubi Qafqazda uğurlu siyasət yeritmək mümkün olmaz. Eyni zamanda öz mövqeyindən səmərəli və beynəlxalq hüquq normalarına uyğun şəkildə istifadə edən Azərbaycan regionda sülh uğrunda mübarizədə sadəcə bəyanatlarla. bəyannamələrlə kifayətlənmir, eyni zamanda səviyyəsində öz siyasi gedişlər edir, qonşu dövlətlərlə, xüsusilə də İİR ilə balanslaşdırılmış siyasət yeridir və bu istiqamətdə həm də əməli addımlar atır. İİR prezidenti M.Xatəminin 2004-cü ilin avqustunda Bakıya olan rəsmi səfəri, həmçinin, AR XİN-nin İrana səfəri və İİR-in ədliyyə, təhlükəsizlik, səhiyyə, müdafiə nazirlərinin, habelə İran XİN-nin Konsulluq şöbəsi rəisinin 2004-cü ildə Azərbaycana rəsmi səfərlərində əldə olunmuş razılıqlar iki ölkənin siyasi, iqtisadi, mədəni-elmi sahələrinin genişləndirilməsinə təkan vermişdir. Bu sahədə əldə olunmuş müqavilələrdən (75 milyon dollar həcmində) Parsabad-İmişli elektrik stansiyası inşa etmək layihəsini 25 milyon dollar həcmində kreditlə İrandan 200 avtobus alınmasını, Astara-Bakı avtomobil magistralının tikintisinə 40 milyon dollarlıq kredit), Azərbaycan Respublikası Baş Konsulluğunun Təbriz şəhərində açılmasını, Azərbaycan və İranın Təhsil Nazirliklərində iki ölkədə təhsil alan tələbələrin diplomlarının təsdiqi (Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası, Azərbaycan Tibb Universiteti, Azərbaycan Texniki Universiteti, Musiqi Akademiyası), eyni zamanda AMEA-nın diplomunun və elmi dərəcələrin tanınması faktını qeyd etmək olar.
1993-1997-ci illər ərzində İran Azərbaycanın ticarət tərəfdaşları arasında ticarət dövriyyəsinə görə davamlı olaraq 1-ci və 2-ci yerləri tutmuşdur. 1998-ci ilin göstəricilərinə əsasən İran Azərbaycanın ticarət dövriyyəsinə görə 5-ci yeri, 1999-cu ildə isə 7-ci yeri tutmuşdur. Bu geriləmə Azərbaycandan İrana elektrik enerjisinin qarşılığında neft məhsullarının daşınması ilə əlaqədar olmuşdur.
AR ilə İİR arasında 1997-ci ildə ticarət dövriyyəsi 238,5 milyon ABŞ dolları olmuşdur ki, bunun 48,8 mln dolları idxalın, 189,7 mln dolları isə ixracın payına düşmüşdür. 1998-ci ildə ticarət dövriyyəsi 86,9 mln ABŞ dolları təşkil etmiş, bunun 42,5 mln dolları idxala, 44,4 mln dolları isə ixracata aid olmuşdur. 1999-cu ildə ticarət dövriyyəsi 70,0 mln ABŞ dolları həcmində olmuş, bunun 47,4 milyon dollar idxalın, 22,6 mln dollar isə ixracın payına düşmüşdür.
1993-1999-cu illər ərzində idxalın maksimal göstəricisi 1995-ci ildə ən yüksək olaraq 80,3 mln dollara çatmışdır. 1994-cü ildə həyata keçirilmiş ixrac göstərilən dövr üçün ən yüksək səviyyəyə qalxmış və 242,1 mln ABŞ dolları olmuşdur. 1996-cı ildə 65,9 mln dollar təşkil etmişdir. İki dövlət arasında 500 milyon dollarlıq ticarət mübadiləsini 2006-2007-ci illərdə 1 milyard dollara çatdırılması nəzərdə tutulub.
İran neft şirkəti (OİEC) iki beynəlxalq konsorsiumda iştirak edir: Şahdəniz perspektiv sahəsi (3-cü konsorsiumda 10% paya malikdir) kontraktı 4 iyun 1996-cı il tarixdə imzalanmışdır [9, s.201]; Lənkəran-dəniz və Talış-dəniz perspektiv strukturları (5-ci konsorsiumda 10% paya malikdir), kontrakt 13 yanvar 1997-ci ildə imzalanmışdır.
Azərbaycanın Xəzərin milli sektorlara bölmək təklifindən fərqli olaraq, İran Xəzərin “kondominium” prinsipi, yəni Xəzərin tərkindən və səthindən, eləcə də bütün sərvətlərindən bərabər bölgü əsasında aparılması təklifini irəli sürmüşdü [7, s.201]. Bu təklif nə hüquqi, nə elmi, nə də praktik cəhətdən qəbul olunan təklif deyildir. İran son illərdə Xəzərlə bağlı mövqeyində bir qədər “yumşalmaya” meyl edərək 50/50 prinsipindən 20% prinsipinə razı olduğuna eyhamlar edir. Lakin digər Xəzəryanı dövlətlərlə birlikdə Azərbaycan Respublikası da İranın bu təklifini qəbul etmir.
Ümumiyyətlə, İran özünün Cənubi Qafqaz siyasətində Rusiyanın maraqlarını nəzərə almaya bilməz. Moskva ilə Tehranın birbaşa hərbi-texniki əməkdaşlığı və Rusiya-İran-Ermənistan alyansının yaranması Qərbin məntəqədə meydan oxumasına cavab kimi nəzərdə tutulub. RF-ə dəstək verən İranın AR ilə münasibətləri soyuqdur. İran ardıcıl ABŞ-ın CQ və MA regionlarına nüfuz etməsinə qarşı çıxır. Xəzərin statusu məsələsinin həllinin ləngidilməsi də Moskva ilə Tehranın ABŞ-ın bölgədən sıxışdırıb çıxartmaq cəhdləri ilə bağlıdır və bu mövqe İranın AR-in Qərblə imzaladığı neft müqavilələrini tanımamaq barədəki cəhdləri vaxtaşırı bəyanatları ilə möhkəmləndirilir. Son hərəkətlər – 2001-ci ilin yayında AR geoloji kəşfiyyat gəmilərinin və Böyük Britaniya neft firmaları nümayəndələrinin Xəzərin Azərbaycan sektorunda işi dayandırmağa məcbur edilməsi buna misal ola bilər.
İranın Azərbaycana qarşı mövqeyinin sərtliyi daha bir amillə – İranda xeyli miqdarda (məlumata görə, 35 mln. nəfərdən çox) Azərbaycan türkünün yaşaması ilə izah olunur. İran dünyanın ona qarşı tətbiq etdiyi sanksiyaları məharətlə balanslaşdırır və bu işdə Qərbi Avropa ölkələrinin xüsusi mövqeyi az rol oynamır. Neftin qiymətinin hədsiz artması fonunda mövcud və yenicə layihələşdirilən boru kəmərləri ətrafında baş verən çəkişmə öz apogeyinə çatıb. ABŞ-ın cəhdləri ilə Azərbaycan neftinin çıxarılmasında iştirakdan məhrum edilmiş İran Türkmənistan və Qazaxıstanla əməkdaşlıq etməyə, onların neft və qaz axınını öz ərazisindən Qərbi Avropaya və Uzaq Şərqə yönəltməyə çalışır. Deməli, İran tədqiq olunan dövrdə Güney Qafqazda həm də özünün iqtisadi və enerji maraqlarının təmin edilməsi istiqamətində də ciddi səylər göstərmişdir.
Nəticə
İİR Qafqaz siyasətini Tehranın milli maraqlarına uyğun olaraq formalaşdırmışdır. Tehran üçün Güney Qafqaz həm keçmiş sovet məkanındakı müstəqil dövlətlərə, həm də Avropa ölkələrinə pəncərə rolunu oynayır. Bu cəhətdən İranın rəhbərləri region ölkələrinin maraqlarını da nəzərə almaya bilməzdi.
İranın bölgədə təhlükəsizlik problemlərinə öz tarixi yanaşma tərzi var və bu dövlətin mövqeyində yeni şəraitdə hər hansı bir dəyişiklik müşahidə olunmur. İran bölgədə qeyri-sabitliyin yaranmasına burada regiondan kənar qüvvələrin (ABŞ və Avropa Birliyi) mövqelərinin möhkəmlənməsini əsas şərti kimi baxır. Çünki istənilən halda münaqişə, regiona kənar qüvvələrin müdaxiləsinə yol açır. Məhz buna görə də, İran dəfələrlə istər Xəzər hövzəsindəki ölkələrə, istərsə də Cənubi Qafqaz respublikalarına bölgədə təhlükəsizliyin qorunması üçün birgə kompleks tədbirlər təklif edib və regiondan kənar qüvvələrin proseslərə müdaxiləsini yolverilməz sayıb.
İranın bununla bağlı ilk təşəbbüsü Cənubi Qafqazda vahid təhlükəsizlik sisteminin yaradılması ilə bağlı olub. Bunun üçün rəsmi Tehran region ölkələrinə – (3+2), yəni Güney Qafqaz respublikaları + Rusiya və İran modelini təklif edib. Bu sistem təhlükəsizlik və xarici siyasət sahəsində adı çəkilən ölkələrin səylərinin birləşdirilməsini, birgə əməkdaşlığını nəzərdə tutur. Lakin Tehranın bu təklifi region ölkələri tərəfindən birmənalı qarşılanmadı. Məsələn, rəsmi Bakı öz təhlükəsizlik problemlərini ikitərəfli və çoxtərəfli əlaqələr və beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq formasında həll etməyə üstünlük verdiyini bildirdi.
İranın xarici siyasətində mühüm rol oynayan və onun strateji tərəfdaşı olan Rusiya Ermənistanı özünün Güney Qafqazdakı yeganə etibarlı strateji müttəfiqi hesab edir. Ermənistanın geostrateji mövqeyi, işğalçılıq siyasəti və iqtisadi potensialının səviyyəsi bu ölkənin regiondakı proseslərdə müstəqil iştirakını istisna edir və Rusiya ilə eyni mövqedən çıxış etməyə vadar edir. Bu gün Ermənistan Rusiyanı öz müstəqilliyinin və təhlükəsizliyinin yeganə təminatçısı hesab edir. Bu ölkə bütün sahələrdə, xüsusilə də hərbi sahədə Rusiyanın inhisarındadır.
MDB Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsinin cənub istiqamətində əsas və yeganə tərəfdaşı funksiyasını icra edən Ermənistanın hava məkanını, İran və Türkiyə sərhədini də rus hərbiçiləri qoruyur. MDB Təhlükəsizlik Müqaviləsinin cənub istiqamətində əsas və yeganə tərəfdaşı kimi funksiyasını icra edən Ermənistanın hava məkanını, İran və Türkiyə sərhədini də rus hərbiçiləri qoruyur. İki ölkə arasında hərbi müttəfiqliyin bünövrəsi 1992-ci il avqustun 21-də prezidentlər Boris Yeltsinlə Levon Ter-Petrosyanın imzaladığı Ermənistan ərazisindəki Rusiya Hərbi Hava Qüvvələrinin hüquqi statusuna dair 25 illik müqavilənin imzalanması olmuşdur. Sənəd Ermənistandakı 102-ci hərbi bazasının 2020-ci ilədək ölkə ərazisində qalmasını nəzərdə tutur. Bütün bunlar regionda geosiyasi vəziyyəti gərginləşdirən, qüvvələr nisbətinin dəyişməsinə səbəb olan və Dağlıq Qarabağ probleminin həllinə mane olan amillərdir.
İİR-in Cənubi Qafqaz bölgəsinə münasibətdə yeritdiyi siyasət onun iqtisadiyyatının ixrac yönümlü olmasını şərtləndirirdi. İran iqtisadi infrastrukturunun regional və beynəlxalq strukturlara inteqrasiyasına nail olmağa çalışır. İran, xarici sistemlərə nüfuz etmək, xarici sistemlərin təsirinin qarşısını almaq siyasəti yeridir.
1994-cü ilin mayından etibarən bölgədə kövrək bir sülh hökm sürür. Keçən dövr ərzində tərəflər Dağlıq Qarabağ münaqişəsini həll etməyin müvafiq variantlarını tapa bilməyiblər. Bölgədə böyük dövlətlərin maraqlarının toqquşması münaqişənin uzanmasına gətirib çıxarmışdır. Bir neçə böyük ölkənin və ABŞ kimi bir fövqəldövlətin bu regionda “mühüm strateji həyati” maraqlarının nəzərə alınmasının labüd olması qənaətinə gəlmişdir. Digər tərəfdən, Rusiya SSRİ-nin bu regionda bir vaxtlar malik olduğu nüfuzunu qaytarmağa çalışır. NATO-nun bölgəyə gəlmək ehtimalından daha çox narahat olan İran Qərb investisiyalarının buraya axmasına, Qərbi Avropa ilə Uzaq Şərqi kommunikasiyalarla və neft kəmərləri ilə birləşdirməyi nəzərdə tutan dünyanın yeni iqtisadi inkişaf mərkəzinin təşəkkülünə hər vasitə ilə müqavimət göstərir. Aralarında tam real ziddiyyətlər olmasına baxmayaraq, RF və İran, Qərbin CQ və Mərkəzi Asiya (MA) regionlarını öz siyasi və iqtisadi nüfuz dairəsinə daxil etmək iddialarına qarşı durmaq üçün hazırda taktiki müttəfiqlər olmağa məcburdular. Qarşı duran ölkələr CQ-nin üç respublikasına müxtəlif rollara ayrılsalar da, aydındır ki, tərəflərdən hər hansının ambisiyalarının tam miqyasda gerçəkləşməsi yalnız bu respublikaların vahid geosiyasi məkana daxil olacağı təqdirdə mümkündür.
Qafqazda kollektiv təhlükəsizlik sistemi yaradılması barədə sənədin ortaya çıxması faktiki olaraq bölgədə qarşılıqlı etimada əsaslanan təhlükəsizlik sistemi yaradılmasını nəzərdə tutur. ER-in təşəbbüsü ilə “3+3+2” (yəni, CQ-nin beynəlxalq aləmdə tanınmış ölkələri + regional liderlər – RF, İran, Türkiyə + ABŞ və AŞ) formulu müzakirə predmeti oldu. ABŞ, AŞ və Türkiyə prinsipcə bu yanaşmaya etiraz etmədilər və hətta müvafiq müzakirələrin Cənubi Qafqaz ölkələrinin paytaxtlarında təsdiqlənməsi yolunda bis sıra addımlar atdılar. RF və İran isə qəti etiraz edərək ABŞ-ni, AŞ-ni və Türkiyəni kənarlaşdırıb “3+2” düsturuna tərəfdar çıxdılar.
Tehran özünün Cənubi Qafqaz siyasəti ilə bağlı mövqeyini formalaşdırarkən həm özününü siyasi, iqtisadi, geostrateji maraqlarını, həm də region ölkələrinin maraqlarını nəzərə alnğmağa çalışmış, lakin böyük dövlətlərin Cənubi Qafqazdakı maraqlarına münasibətdə balans siyasətini qoruyub saxlaya bilməmiş və bu da təbii olaraq adı çəkilən regionda sülh və təhlükəsizliyin hələ də kövrək olaraq qalmasını şərtləndirmişdir.
Sübhan Ə.Talıblı
AMEA akad.Z.M.Bünyadov adına
Şərqşünaslıq İnstitutunun dissertantı
subhan_azun@yahoo.com
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder