"Vankuverli qadın İran azərbaycanlılarının irqçiliyə məruz qaldıqlarını ifşa etməklə həyatı ilə risk edir"
Kanadanın “The Vancouver Sun” qəzetində Faxtə Zamani adlı Cənubi Azərbaycanlı qadın barəsində yazılan məqalə belə adlanır
"Vankuverli qadın İran azərbaycanlılarının irqçiliyə məruz qaldıqlarını ifşa etməklə həyatı ilə risk edir". Kanadanın British Columbia əyalətinin ən böyük gündəlik qəzeti “The Vancouver Sun” qəzetinin 2009-cu il 3 yanvar tarixli nömrəsində müəllif Tara Karmanın Faxtə Zamani adlı Cənubi Azərbaycanlı qadın barəsində yazdığı məqalə belə adlanır. Məqaləni olduğu kimi təqdim edirik:
"Vankuverli Faxtə Zamani, İranda farsca yerinə öz dilləri, Azərbaycan türkcəsini işlətmə haqqını istədiyinə görə işgəncəyə məruz qalan, öldürülən onlarla etirazçının haqlarını müdafiə edən hüquq müdafiəçisidir. Şəkilin ortasındakı etirazçının üzünə İran polisi tərəfindən atəş açılıb.
Faxtə Zamaninin gözlərində İranlı aktivist Vəhid Davərpənahı İtaliyanın Turin şəhəri küçələrində gəzdirdiyini xatırladığı zaman, qəribə bir baxış var. O Zamanidən ətrafdakı binalar haqqında danışmasını istədiyində Zamani binaları anlatmaq üçün lazım olan kəlmələri tapa bilməmişdi, o mənzərələrin, Vəhidin öz ölkəsində görə bildiyi mənzərələr ilə heç bir oxşarlığı yoxuydu. Vəhid öz gözləri ilə o binaları görə bilməzdi. İran polisinin silahlarından onun bədəninə dəyən 90 qəlpə Vəhidin gözlərini kor etmişdi.
Onun günahı dövlət qəzetində nəşr edilən və onun millətini – İran azərbaycanlılarını – hamamböcəyinə bənzədən karikaturaya etiraz etməsi idi. O vaxt Davərpənah 20 yaşına yeni girmiş bir gənc idi və heç bir silahı yox idi.
Zamani, Vəhiddən, "bu işi yenə də görərsənmi", deyə soruşanda, “o mənim yaşamımın ən gözəl günü idi, biz birinci dəfə olaraq küçəyə çıxıb haqlarımızı istəyə bilmişdik,” deyə cavab vermişdi.
2006-cı il may etirazlarından sonra Vəhid müalicə üçün İtaliyaya qaçdı. İran səfirliyinin məmurları onu axtarmaq üçün xəstəxanaya gəldiklərində, o İsveçrəyə qaçdı, orada mühacir statusu almaq üçün verdiyi ərizə hələ də cavabsız qalıb. Vəhid hüquqi bir statusu olmadan mənzilini tərk etməsi təhlükəli, gözləri görməyən yalnız birisi kimi o ölkədə yaşayır.
İran Azərbaycanlıları türk etnikindən olub və Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin Factbookuna görə (Ölkələr haqqında məlumat) 66 milyonluq İran əhalisinin təqribən dörddə birini təşkil edirlər. Farslar əhalinin ancaq yarısıdırlar və qalan 25 faiz isə kürd, ərəb və türk (Azərbaycanlı olmayan türklər red.) kimi başqa azlıqlardır. İran azərbaycanlıları İranın şimal qərbində, Azərbaycan, Ermənistan və Türkiyə ölkələri ilə sərhəd bölgədə yaşayırlar. Azərbaycanlılar bir çox iranlılar kimi şiədirlər, ancaq onlar farsca yerinə Azərbaycan türkcəsində danışırlar.
Artıq Zamaninin bütün yaşamı azərbaycanlılar və İrandakı başqa azlıqların ağır durumları ilə maraqlanmaqdır. O, şəhər mərkəzində olan mənzilindən İrandakı əlaqə şəbəkəsi ilə təmas qurur. Onlar – özlərini təhlükəyə ataraq – azərbaycanlı aktivistlərin, dil haqlarını istədikləri üçün İran polisi tərəfindən həbs və işgəncə edilmələri və ya öldürülmələri ilə bağlı xəbərləri Zamaniyə ötürürlər. Onlar hər zaman “İranı yıxmaq istəyən separatçı” olaraq ittiham edilirlər. Özü də İran azərbaycanlısı olan Zamani onların xəbərlərini qeydə alıb və tərcümə etdikdən sonra Beynəlxalq Əfv Təşkilatının (Amnesty International) Londondakı ofisinə göndərir və Amnesty International olaylar haqqında bəyanat yayır. O, bundan başqa Vankuverdə Azərbaycan Siyasi MəhbuslarınI Müdafiə Əncüməni, ADAPP, adında gəlirsiz bir təşkilat formalaşdırıb və onun pul ehtiyaclarının böyük qismını özü qarşılayır.
Zamani İranda böyüyən hər bir azərbaycanlı kimi bəzi ayrı-seçkiliklər yaşadığını deyir. Ancaq Zamaninin cəmiyyətdə tanınmış ailəsi onu ayrı-seçkiliklərin ən pisindən qoruyurdu. O, Azərbaycanın ən böyük şəhəri olan Təbrizdə böyüyüb. Ata tərəfi nəsillərdən bəri torpaq sahibi idilər, ancaq İranın 1979-cu il inqilabından sonra onların torpaqlarına və sərvətlərinə əl qoyulub, evləri tamamən yandırılıb, atası isə həbs edilib və edamla təhdid edilib.
Məktəbdə Zamani və onun sınıf yoldaşları Azərbaycanlı olub və çoxunun danışdığı dil sadəcə Azərbaycan dili olmasına baxmayaraq, farsca danışmağa məcbur edilirDİlər. İnqilabdan sonra hökumət azlıq dillər və mədəniyyətləri qorumaq üçün konstitusiyaya dəyişiklik etdi, ancaq heç zaman icra olunmadı. Zamani sinif yoldaşlarının ana dillərində danışdıqları üçün cəzalanaraq döyüldüklərini xatırlayaraq deyir.
“Bir hekayə var dostlarımızın birinin uşağı barədə; o xərcliyini toplayıb və onu müəlliminə verərək demişdi, bu 20 dənə Azərbaycan kəlməsi qədərdir, bu cəriməni öncədən nəğd sənə verdiyim üçün mən onları danışa bilərəm” deyə xatırlayır Zamani.
Bir çox İran azərbaycanlısı xəyal qırıqlığına uğrayıb dərsi buraxırdılar, bu məsələ isə daha sonralar onların yaşamaq üçün seçimlərini azaldırdı və bəziləri öz etniklərindən utanmış olurdular, deyə Zamani xatırlayır.
“Eşşək və hamam böcəyi adlandırmaq kimi təhqiredici "joke"lar (zarafat) söyləyib və təhqiredici şeylər çap etmək, artıq İran mədəniyyətinin bir parçası olub. Onlar joke deyir və sən “bunlar təhqiredicidir”, desən, dönüb “Sən xoşa gələn (cool) deyilsən, Sən niyə zarafatdan anlamırsan?’ deyəcəklər”.
Zamani orta məktəbi bitirdikdən sonra Ankaraya gedib. O orada gələcək həyat yoldaşı Şəhruz Torfəx ilə tanış olub. İran Azərbaycanlısı olan Şəhruz Torfəx orta məktəbdə oxuyarkən qadağan olunmuş kitablar saxladığı üçün həbs edilib, daha sonra Danimarkaya qaçmışdı. O sonralar Kanadada sığınacaq almışdı. Zamani, indiki fəaliyyətlərinin səbəblərindən biri kimi həyat yoldaşının yaşadıqları olduğunu deyir.
“Həyat yoldaşım mənə həbsdə olduğu vaxtları anlatdı. Sadəcə kitab saxlamaq üçün, onun bütün qabırğaları əzilmiş və beli kəsilmişdi”.
Zamani həyat yoldaşına qoşulmaq üçün Ottavaya gedib. O, riyaziyyatdan aldığı yüksək balla Ottava universitetinə qəbul olub, topladığı yüksək bal isə ona dövlət hesabına oxumağa imkan verib. Kanadaya gələdən ingiliscə bilmədiyinə baxmayaraq, fizika və sonra mikrodalğalar bölümündə ixtisasını bitirib və bir professor ilə British Columbia universitetində fövqəladə hazırlıq dərəcəsi layihəsini çalışmaq üçün Vankuverə köçüb.
Ancaq yeni şəhərdə yerləşməyə başlayınca, o İranda neçə azərbaycanlı yeniyetmə gəncin həbsə düşdüyünü eşidib. “Onlardan biri bir illik universitet tələbəsi idi. Onun saxlandığı həbsxana həyat yoldaşımın yeniyetmə gənc ikən saxlandığı ilə eyni idi. O, memarlıq oxuyurdu və mənim həyat yoldaşım isə bir memardır. Belə düşündüm ki, o zaman həyat yoldaşımın orada olub və bir uşaq kimi əzab çəkdiyi anlarda başqalarının onun üçün nələr etmələrini bilmək istərdim? Buna görə də o məhbuslara yardım etməyə fikirləşdim. Zəng etdiyimdə bəzi gənclərin aylarca yoxa çıxmalarını eşitmək məni heyrətləndirdi”.
“Mən yardım almaq üçün İran insan haqları müdafiəçi qruplarını tapmağa çalışsam da onların əsasən bu işdə maraqsız olduqlarını gördüyümə təəccübləndim”.
Zamani universitet çalışmalarının nəzarətçisi olan professora “mən toplumum üçün bir işlər görmək üçün bir həftəliyə gedirəm”, dedi. O bu məsələ ilə maraqlanan insan haqları cəmiyyətlərini axtarırdı. Tanınmış beynəlxalq bir qrupun məsullarından biri, həbsə alınmış şəxsin ailəsi ilə əlaqə qurmaq istəsə, bu İranın rəsmi dili, farsca ilə olmalıdır deyə Zamaniyə bildirib. Beynəlxalq Əfv Təşkilatı daha anlayışlı idi. Onların təmsilçisi Zamaniyə, olayı sənədləşdirib və onlara tərcümə etməsi şərti ilə məhbuslar haqqında bəyanat verəcəklərini bildirmişdi.
Sonra 2006-cı il mayın 12-də, Hamamböcəyi Karikaturası İranın milli qəzetində yayıldı və minlərlə azərbaycanlı küçələrə töküldü. Əsasən silahsız olan etirazçılar polis vasitəsiylə amansızcasına yatırıldılar. 2007-ci ildə Beynəlxalq Əfv Təşkilatı, İranla bağlı insan haqları məruzəsində, “minlər olmasa da yüzlər nəfər həbs edildi və bir çox qaynaqlara görə polis vasitəsi ilə öldürüldü”, şəklində olayları dəyərləndirib.
Zamani həbsə alınmış aktivistlərin ailələrinin yardım tələbləri çoxalınca nə edəcəyini bilmirdi. O, telefon vasitəsi ilə ailələrlə əlaqəyə keçdi, amma gizli servis tanınmış aktivistlərin telefon danışıqlarını qeyd edirdi və bu onları internetlə yazışmağa məcbur etdi.
“Belə dəvam etdikcə biz bir az tanındıq və mən bəzilərinin mənimlə danışdıqları üçün həbsə alınmalarına dair məlumatlar almağa başladım. Öncə İran hökumətinin mənim adımı məhkəmə hökmlərində yazacağına inanmadım. Mən onlardan (aktivistlərdən) məhkəmə hökmünü scan edib mənə göndərmələrini rica etdim. Sonra biz internet vasitəsiylə əlaqəyə keçdik və mən adımı məhkəmə hökmlərində gördüm, məsələn “Faxtə Zamani ilə danışmağa görə”.
Buraya qədər, Zamani ilə danışmaqla ilə ittiham edilən aktivistlər 6 ay həbsə məhkum edilmişlər. Bəzilərinə işgəncə edilib, deyir Zamani, amma bu məlumatları yayılmayanların işgəncə olduqları qədər deyil.
Zamani peyk vasitəsi ilə İranda yayımlanan TV və radiolara çıxıb azlıqların haqlarını qoeuduğu zaman ölüm təhdidləri almağa başladı. Onun ata-anası İranda yaşayır və İranın gizli servis məmurları tərəfindən mütəmadi olaraq sorğu-suala çəkilirlər. Zamani deyir ki, atası o məmurlara deyir ki, qızlarının üstündə nəzarətləri yoxdur və o etdikləri ilə bağlı onları dinləmir. Hökumət orqanları onların torpaqları, evləri və sərvətlərinə onsuz da daha öncələr əl qoyub.
“Onlar bir növ güvəndədirlər” gərgin bir gülüşlə Zamani deyir. “Onların canlarından başqa uduzmağa çox şeyləri qalmayıb. … Telefonda onlara məni qorxutmağın mümkün olmadığını dedim”.
Zamani bu işdə beynəlxalq şöhrətindən faydalanır. O, 2008-ci ilin mart ayında Amerika Konqresində İran üzrə işçi qrupu ilə danışıq aparmaq üçün çağrılıb. Bu görüşü təşkil edən İnsan Haqları üçün Liderlik Şurasından (the Leadership Council for Human Rights) Kütrin Kameron Porter Zamaninin danışığı haqqında belə deyir; "O İrandakı azlıqlardan danışmağa başlayanda başqa iranlılar onu sıxışdırmağa, danışığını kəsməyə və demək olar ki, ona fiziki hücum etməyə başladılar".
Baxmayaraq ki, Vankuver polisi onun əleyhinə olan təhdidləri qaldırmaqla birlikdə onu qorumaq üçün ciddi olaraq çalışıb, ancaq Zamani həmişə keşikdə olduğunu deyir.
“Mən həmişə nigaranam. …sadə şeylər sənin yaşamında dəyişir. Mən uçmağı və səyahəti səbirsizliklə gözlərdim, ancaq mən səyahət öncəsi rahatsız oluram … özəlliklə Konqresdə təhdid edildikdən sonra , bu nigarançılıq təhdidin haradan gəldiyini bilmədiyim üçündür”.
“Mən səhərləri qaçmaq üçün küçəyə çıxardım. İlk təhdid telefonu aldıqdan sonra daha çıxmadım”.
“Etdiyim çox sadə işləri, daha etmirəm”./ANS PRESS/
