قاراباغ حاکيمی ايبراهيم خان جاوانشير قه‌جه‌ر حوکومتی طرفيندن آرخايينليق الده ائتمک اوچون اوز دوشونجه‌لی قيزی آغابهييم خانيم جاوانشيرين قه‌جه‌ر شاهئ فتحعلی‌شاه‌لا ائولنمه‌سی آغا به‌ييم خانيمين عقيده‌سينه رغما مصلحت بيلدی.
آما دوشونجه‌لی شاعره قيز هئچ واخت بو ائولنمه‌يه بويون ايمه‌دی. اچيقجاسی بو کی فتحعلی‌شاهين عومرونون سونونا ده‌ک آغابهييم خانيما اليده يئتيشمه‌دی. قومدا اولان يئرلی تورکلردن ساوای آغابهييم خانيملا ياناشی تورک تايفالارينی ان‌زنگين‌لريندن اولان به‌ی‌ديللی (بيگدلی) طايفاسی ايسه قومون اکين يئرلرينی و نار باغلارينی آلاراق، قوم يوردو رسمی حالدا اولاراق تورکلرين الينه کئچدی. (تاسف‌لر اولسون کی قومداکی به‌ی‌ديللی‌لر داها تورکجه‌نی اونوتموشلار).
بو تاريخ‌ده‌ن اونجه‌ايسه قومدا ياشايان تورک‌ائللريندن قالان ايزلره داغ، بولگه و چای آدلاريندا توش گليريک، هابئله تورکولوق باخيميندان آنا تورکجه‌لردن ساييلان خلج تورکلری قومون اوزونده و هه‌نده‌وری خلجستان‌دا ياشامالاری و قومون اوز آدی‌نين تورکجه‌اولماسی قوم شه‌هه‌رينين ان اسکی چاغلاردان تورک يوردو اورماسينی ثوبوت ائدير.
آنجاق قجر شاهی آغابهييم خانيمی اوچ‌يوز کنيزی‌ايله بيرگه قوم شه‌هه‌رينه سورگون ائتدی. گنج شاعيره آغابهييم تهراندا اوزونو غوربت‌ده دوياراق (تهران جنته دونسه ياددان چيخماز قاراباغ) شعرينی يازديسا، قوم شه‌هه‌رينده اوزونو آذربايجاندان اوزاق دوياراق بو شه‌هه‌رده قالماغی تام رغبت‌له قارشيلادی. اونون قوم شه‌هه‌رينی اوزونه ايچگين سايماسينا اساس سبب قومدا ياشايان تورکلر اولموشدور.
ايندی‌ليکده قومدا و اطراف کندلرينده و شه‌هه‌رلرينده (جعفرينه، قازيران، دستجرد) ياشايان تورکلرين سايی آلتی‌يوزمين‌دن آرتيق‌دير.
آرتيرمالئ‌دير کی شاهسئوه‌نلرين بير چوخ طايفالارئ کئچمش‌ده اولوغو کيمی قومدا داوار ساخلاماغا مشغولدورلار کی، اونلار اوز ديللرينه، مدنيت‌لرينه تام رغبت و تعصوبله ياناشيرلار. حالئ حاضيردا قومون اوزونده يئرلی آذربايجان تورکلرينده‌ن ساوای آذربايجانين باشقا بؤلگه‌لريندن کؤچوب گلنلرده ياشاماقداديرلار. کؤچوب گلنلر سيراسيندا همدان، اردبيل، ايراق(اراک)، ساوا، دوغو آذربايجان، باتئ آذربايجان، قزوين، اردبيل ولايتلريندن گلن اهالی داها چوخراق گؤزه چارپير.
آمما ايندي بو بؤلگه‌لرين آداملارئ آراسيندا علاقه‌لرين چوخالماسئ يئني بير تورك ديلي‌نين يارانماسينا گليب چيخميشدير. دئمه‌ك اولار كي، بو يئني لهجه‌نين ادبي ديليميزه ياخين بير ديل كيمي ده‌يه‌رلنديرمك اولار.تاسوفلر اولسون كي، قومدا توركلره باخيشلار دوزگون دئييلدير. بير چوخ يئرلرده تاپداقلارا و تووهينلره معروض قاليريق. ياخين كئچميش‌ده بير شايعه‌نين نتيجه‌سينده توركلر ياشايان بؤلگه‌ده بير چاخناشما اوز وئرديكده قومون قزئتلري آنجاق توركلرين مدنيتسيزليكلريني بو چاخناشمايا سبب بيله‌ره‌ك بو ساحه‌ده مانئور وئرديلر. [بو شايعه‌ده ميللتين مذهبي عقيده‌سي اويناشا توتولموشدور]
ديلدن ساواي قوم شه‌هه‌رينده توركلرين، عادت عنعنه‌لري، فولكولورلاري و مدنيت‌لري جالاغلانا و بيرله‌شمه‌ده‌دير. قوم توركلري بوتون توركلر كيمي تام شرافتله ياشاييرلار.
هله قوم توركلرينين بير كيتابخاناسي‌دي يوخدور، بو ائله بير حالدادير كي، ايرانين ان بويوك كيتابخاناسئ قومدا يئرلشير.
آدينا بير نشريه‌ده تورك مدنيتينه و ديلينه آزاجيق يئر وئريلميشدير. ائله بو آزاجيق يئري‌ده بعضا گؤزو گؤتورمه‌يه‌ن واردير. كوتله‌لر طرفينده‌ن تورك ديلينه و مدنيتينه رغبت گؤسته‌ريلمه‌سينه رغما هله «نور» آدينا قومون تيلي‌ويزيا كاناليندا توركلره حتي بير ثانيه‌ليك‌ده يئر وئريلمه‌ييبدير. بو دا ائله بير حادادير كي، قوم توركلري طرفيندن يارانان تؤره‌نلر اؤز نوعوندا تاي‌سيزدير. حتي عاشورا و تاسوعا گونلرينده بيزيم آغئ تؤره‌نيميز تماميله سانسور اولونور. اوميد كي، قوم توركلري ده باشقا تورك ائللريميزله ياناشئ مسئوللار طرفيندن عزيز توتولسون و گونو ـ گوندن داها آرتيقراق ديليميز و مدنيتيميز ايره‌لي‌له‌سين.
او گونون اوميدي ايله
13 Şubat 2008 Çarşamba
كوميجاندا عاشورا آغيتلارى و توركجه آغيتلار- كوميجان- آذربايجان
مركزى اوستانين توركلرله مسكون اولان بؤلگه لرى جنوبى آذربايجانا داخيلدير.
١- جنوبى آذربايجان (١) ائتنيك اولاراق (٢) ايرانين قوزئى باتىسيندا (٣) بيتيشيك شكيلده٬ (٤) ييرمينجى يوز ايلين باشيندا (٥) توركلرله مسكون اولان (٦) بوتون شهر٬ منطقه و كندلرين آدىدير. بو بوتؤو اولان ائتنيك منطقه٬ گونوموزده ايرانداكى ايدارى بؤلمه لره گؤره٬ اون ايكى اوستانين سرحدلرى ايچينده داغيديليبدير. بو اون ايكى اوستانين تورپاقلارينين هامىسى و يا بير بؤلومو گونئى آذربايجان اراضيسىدير.
٢- جنوبى آذربايجانين ائتنيك اساسا گؤره تعريف ائديلمه سى حياتى اهمييته ماليكدير. يوخسا عراقدا اولان كيمى٬ جوغرافى٬ سياسي و تاريخى اساسلارا گؤره تعريف اولان آذربايجان-كى فارس قومييتچىلرينين تعريفى ده بونلاردير- جنوبى آذربايجان تورپاقلارينين تكجه دؤردده-اوچده بيريندن (شرقى و غربى آذربايجانلاردان) تشكيل تاپير٬ اردبيل٬ زنجان٬ همدان٬ قزوين ايله تئهران٬ قوم٬ گيلان٬ كوردوستان و كيرمانشاه اوستانلارينين توركلرله مسكون اراضىسينى اؤز ايچينه آلمير و بورالارى آذربايجاندان آييرير. بوگون تاريخى آذربايجان خريطه و سرحدلرى عملده بيزيم درديميزه دگمز٬ چونكو تاريخى آذربايجانا٬ ائتنيك آذربايجان تورپاقلارينين ياريسيندان چوخو٬ حتتا زنجان بئله داخيل دئييلدير. بو گون ايراندا گئرچكليك بوندان عيباتدير كى گله جك فئدئرال دؤولتلرين سرحدلرى تكجه ائتنيك سرحدلره گؤره جيزيلابيلر. و نتيجه ده ائتنيك آذربايجان خريطه سى٬ عئينى حالدا گئرچك آذربايجانين خريطه سىدير.
٣- جنوبى آذربايجان تورپاقلارينى دا ايچينه آلان اوستانلاردان بيرى٬ اونون ان گونئى دوغو بوجاغينى تشكيل وئره ن٬ مركزى اوستاندير. بورا ايدارى تقسيماتا گؤره "مركزى استان" آدلانسا دا٬ اونون تورپاقلارينين بؤيوك بير بؤلومو ايراندا تورك خالقينين ياشاديغى بؤلگه لر اساس آليناندا٬ تئهران٬ قوم و همدان اوستانلارى ايله بيرليكده٬ ايرانين مركزى يوخ٬ قوزئى باتى توركلويو و يا گونئى آذربايجانا داخيلدير. (مركزى يا دا اورتا ايران توركلرى دئييله نده ايسه آماج٬ ايصفاهان٬ چاهارماحال٬ لوريستان٬ يزد و سيمنان اوستانلارى قصد ائديلير. جنوبى ويا گونئى ايران توركلويوندن آماج فارس٬ كيرمان٬ خوزيستان٬ بوشئهر ... اوستانلاريدير).
٤- مركزى اوستانين توركلرله مسكون بؤلوملرى٬ آذربايجانين ان آغير فارسلاشديرما سياستينه معروض قالميش بؤلگه لريندن بيريدير. بورا هم يئرلى توركلر و هم آذربايجانين و ايرانين باشقا بؤلگه لرينده كى يازار٬ آيدين و .... لارين ديققت و ايلگيسينه مؤحتاجدير.
٥- مركزى اوستانين جنوبى آذربايجانا عاييد اولدوغو و ايدارى تقسيماتدا بورايا باغلانماسى ضرورتى٬ بورادا مدرسه لرده توركجه تدريساتين باشلاديلماسى٬ توركجه درگى و توركجه شئعر٬ ادبى٬ عاشيق٬ موسيقى درنكلرين قورولماسى٬ قزئتلرين چاپ ائديلمه سى٬ آتا آنالارين اوشاقلارينا توركجه اؤيره تمه لرى٬ شهردارلاردان خيبابانلارا توركجه آدلار قويولماسينى٬ توركجه تابلولار و ... يازيلماسينى ايسته مه لرى٬ يئرلى رادييو تئلئويزييوندان توركجه پروگراملارين يايينلانماسى و .... كيمى ايستكلر سيخجا و يوكسك سسله ديله گتيريلمه ليدير.
كوميجان سايتلارى٬ محمد كميجانى
سون دؤورلرده ايران توركلويو و خوصوصى ايله گوئنى آذربايجان توركلرى آراسيندا اؤزونه قاييديش و كيميلك آختاريشى آخيمينين يئيينليك قازانماسى٬ گئنيشله مه سى و درينله شمه سى ايله بيرليكده٬ بورالارا عاييد و يا بورالار حاققيندا يازىلار و يئنى سايت-وئبلاگلارلا قارشيلاشماق مومكوندور. بونلاردان بيرى٬ كوميجان وئبلاگلارى سئريسي و كوميجان تعزييه وئبلاگىدير.
كوميجان وئبلاگلار سئرىسى حؤرمتلى بيلگين محمد كميجانى طرفنيندن حاضيرلانير. بو وئبلاگلار سئرىسى كى تاريخ و جغرافياي كميجان٬ فرهنگ و آداب و رسوم كميجان٬ ايل هاي برچلو و بزچلوي كميجان٬ تعزيه خواني در كميجان٬ انساب و طوايف كميجان٬ تغذيه مصنوعي باستاني كميجان٬ چهره هاي نامداركميجان٬ شهداي كميجان٬ مشهدي تقي جاويد٬ عراقي شاعر عارف و نامدار كميجان دان تشكيل تاپير٬ سؤزون گئرچك معناسيندا بير آنسيكلوپئدىدير. بو آنسيكلوپئديك سئريده جنوبى آذربايجانين مركزى اوستانى تركيبينده قالان بؤلوملرينه داخيل اولان كوميجان و بورچالى-بوزجالى طايفالارى و ماحالى حاققيندا چوخ گئنيشجه٬ ماراقلى و يئنى بيلگيلر سونولماقدادير. من بورادا خوصوصىيله تورك كولتورو و فولكلورو ايله توركلوك بيليمى و آذربايجان بيليمى آچيلاريندان سون درجه اؤنه ملى اولان "تاريخ و جغرافياى كميجان"٬ "فرهنگ و آداب و رسوم كميجان"٬ "ايل هاى برچلو و بزچلوى كيمجان"٬ "تعزيه خوانى در كيمجان" وئبلاگلارينين آدينى بير يول داها آپارماغى واجيب بيليره م.
كوميجاندان عاشورا آغيتلارى
"تعزيه خواني هنر نمايشي كميجان" آدلى وئبلاگدا جنوبى آذربايجانين بو بؤلگه سينده تعزيه مراسيمى و صنعتى حاققيندا هر طرفلى و چوخلوجا بيلگى وئريلير. بو بؤلومون باشليقلارينين توركجه چئوريريلرى بئله دير: آغيت نوسخه لرى٬ آغيت آراجلارى٬ گؤرونمز گوجلر٬ حرمين ائو اهلى٬ حرمين قادين و اوشاقلارى٬ آغيتين باشلما و بيتمه سى٬ آواز و موسيقي٬ تعزييه ده حئيوان و ييرتيجى حئيوانلار٬ دين آداملارى ايله موجتهيدلرين آغيتلار حاققينداكى گؤروشلرى٬ آغيت قوشوقلارى٬ ٢٥ لى ايله شمه لر- اوتوروملار٬ تعزييه كيتابى بكاء الباصرين٬ محررم ياسى تؤره نلرى٬ كوميجاندا محررم٬ قوشوقچولارين قوشوقلارى و ذاكيرلره اوياريلار٬ موللا احمد و مولا اسدوللاه و كاتيبين اؤزلرى حاققيندا سؤيله ديكلرى قوشوقلار٬ ايمام حوسئين مؤعجوزه سى٬ خالق اينانج و اينانيشلارى٬ كوميجانين ايمام خومئينى حوسئينييه سى٬ كوميجان شهيدلرينى آنما٬ رحمتليك حور ديليندن زنجير دؤومه نوحه سى. هابئله بو مراسيمله علاقه لى بو ايكى آدرئسده چوخ ماراقلى عكيسلر تقديم ائديلير: بيرينيجى آدرئس٬ ايكينجى آدرئس
همدان اوستانى٬
همدان اوستانى٬ جنوبى آذربايجان´ين ان گونئى بؤلگه سىديرּ همدان اوستانى تورپاقلارينين ياخلاشيق دؤردده اوچ
( يوزده يئتميش بئشى ٧٥٪) گونئى آذربايجان´ا داخيلديرּ (تقريبن ١٥٬٠٠٠ كيلومتر مربعּ داغليق قاراباغ´ين ٣٬٣ قاتى)
همدان اوستانى: نوفوس ١٬٧٠٣٬٩٠٠ نفر <-> اوزاؤلچومو (مساحت) ١٩٬٥٤٧ كيلومتر مربعּنوفوس-٢٠٠١ <-> شهرين آدى <-> ايرانداكى سيراسى٤٠٧٬٦٠٠ <-> همدان <-> ١٤١٤٦٬٦٠٠ <-> ملاير <-> ٤١٦٦٬٢٠٠ <-> نهاوند <-> ٩٧٤٩٬١٠٠ <-> اسدآباد <-> ١٢٨٣٨٬٥٠٠ <-> تويسركان <-> ١٦٠
بوراداكى ان اؤنه ملى آذربايجانلى شهرلر بونلاردان عيبارتدير: اسدآباد٬ همدان (ايكى ديللى)٬ ملاير (سينير شهر٬ ايكى ديللى٬ ٪٥٠)٬ تويسركان (ايكى ديللى٬ سينير شهر)٬ بهار٬ كبودرآهنگ٬ قهاوند٬ رزن٬ قروه (كوردوستان اوستانينداكى قروه´دن آيرىدير)٬ لاله چين (لالجين)٬ مريانچ٬ سركانּهمدان شهرينين قوزئيى٬ دوغوسو٬ گونئيى و اؤزه لليكله باتيسى (اسدآباد شهرينه سارى) كندلر بوتونويله توركلرله مسكوندورּ بئله جه همدان شهرى گونئى آذربايجان تورپاقلارى ايچه ريسينده قاليرּ همدان شهرينين اؤزو٬ گئچن يوزايلده كى فارسلاشديرما-فارسلاشما سيياستينين سونوجوندا ايكى ديللى اولموش و بوگون تكجه بعضى محلله لرى توركدورּ همدان´ين اسدآباد´ا و ده ملايئر´ين سرا´سينا دك٬ كرجان (كره جان) و چئوره سى بوتونلوكله تورك كندلردن عيبارتديرּ همدان´ين گونئيينده بروجرد (بوروجئرد)٬ ملاير (ملايئر)٬ نهاوند٬ تويسركان٬ اليگودرز´ده ده تورك كندلرى وارديرּ همدان اوستانيندا قيزيل اؤزه ن (قزل ازن) چايىنين داغليق بؤلگه سى خاريجينده ياخلاشيق بوتون منطقه توركجه دانيشيرּ همدان اوستانيندا دانيشيلان ديل٬ توركجه نين بير آغزىديرּ كرمانشاه (كيرمانشاه) و كردستان (كوردوستان) اوستانلاريندا٬ بيجار٬ قروه (قوروه)٬ سنقر (سونقور)٬ كنگاور و چئوره لرينده كى تورك آدالارى (جزيره لرى) ده همدان توركلرينين طبيعى داوامى ساييليرּ دره گزين (درگزين) بؤلگه سى بوتونلوكله توركدورּ بوگون بوراداكى بؤيوك شهرلرين چوخو٬ همدان٬ ملاير٬ تويسركان ايكى ديللىدير٬ آمما كندلرين هامىسى توركجه دانيشيرּبو بؤلگه نين شاعيرلرى دينى (علوى و شيعى) شئعر نووعوندا تورك ديلى و ادبيياتينا تاىسيز قوللوقلار ائله ميشديرلرּ دونياجا تانينان مشهور سيد جمال الدين اسدآبادى افغانى (١٨٩٧-١٨٣٨) بورانين افشار بؤلويوندن ايدىּ (اسدآباد شهرينده سيدان محلله سيندن)ּ آنتى امپئريياليست ماهييتلى پان ايسلاميسم´ين قوروچوسو ساييلان سئييد جمال٬ هميشه رئفورميست اؤزه لليكلرى آغير باسان آذربايجان شئيخى (شيخيه) مذهبينده ايدىּ ١٩٤٥´ده آذربايجان ميللى حؤكومتىنين ايش باشينا گلدييى ايلك زامانلاردا٬ همدان بؤلگه سى توركلرى ده آكتيو شكيلده بو حركته قوشولموش٬ حتتا ايلك گونلردن بئله ياراقلى خالق٬ بؤلگه ده كى جادده لرده كونترول بازالارى قورموشدوּ پهلوى دؤنه مينده اولدوغو كيمى بورادا رادييودان محللى لهجه ده توركجه پروقراملار وارديرּ بوگون بورادا تكجه بير اؤيره نچى درگىسى٬ "ايلديريم" توركجه يايينلانماقداديرּ همدان ميللت وكيلى حوسئين لوقمانييان (حسين لقمانيان) موحافيظه كارلارا قارشى ميللى مجليسده چيخيش ائتدييى اوچون سون گونلرده ١٣ آى حبسه محكوم ائديلميشديرּگونئى آذربايجان´ين همدان بؤلگه سى يوز ايللرجه چئشيدلى تورك ائل-اويماقلارين قيشلاق-يايلاق ائله دييى يئرلرديرּ بو بؤلگه ده كى توركلرين ائتنوگئنئزينده رول اوينايان بعضى تورك اويماقلارى بئله دير:١- قاراگؤزلولر (قره گوزلو٬ قره گزلو): بونلار سلجوقلولار دؤنه مينده اساسن گونئى آذربايجان´ين همدان بؤلگه سينه يئرله شيبلرּ ١٨ مينجى يوزايلده ايران و آذربايجان´ين ايجتيماعى-سيياسى ياشامينا آكتيو اولاراق قاتيلميشلارּ قاراگؤزلولرين سورييه´نين قوزئيينده يئرله شن علوى (قيزيلباش) مذهبلى شاملى (شاملو) و اوغوزلارين "بوزاوخ" ائلينه باغلى اولمالارى موحتملديرּ جنوبى ايران´دا قاشقاى (قشقائى) ائكسكيلاويندا دا قاراگؤزلو آديندا بير ائل وارديرּ بيديلىلر (؟) صفوى آذربايجان علوى دؤولتىنين قورولماسيندا رول اويناميشلارּ اونلار ايران توركمنلرينين ائتنوگئنئزينه ده قاتيليبلارּ آرالاريندان بؤيوك خانلار و علوى (قيزيلباش) شئيخ٬ پير٬ دده و بابالار چيخميشديرּ ١٩٣٠لاردا قاراگؤزلولرين ساييسى ٣٬٠٠٠٬٠٠٠ (؟) نفر ايدىּ اونلار علوى تورك قاجار سولاله سىنين ايش باشينا گلمه سينه ده يارديم ائتميشلر و سونرالار قاجارلارلا قوهوملوق باغلارى قوروبلارּ ابوالقاسم ناصرالملك همدانى قاراگؤزلو٬ قاجار دؤنه مينده بير موددت ايران´ين نائب السلطنه سى اولموشدورּ (١٣٢٩ قּ)ּ ١٩ نجو يوزايلده قاراگؤزلو طايفاسى بؤيوك باشلارى اينگيلتئره´نين ائتگىسى آلتينا گيرميش و پهلوى دؤنه مينده فارس شووئنيزمينه قوللوق ائتميشديرلرּ٢- بهارلو (باهارلى): قاراقويونلولاردان اولان باهارلىلار٬ اوغوزلارا باغلى ييوا (ييوه٬ ايوه=يوكسك روتبه لى) ائليندن٬ ١٢ مينجى يوزايلده افشار و سالورلارلا بيرليكده سيردريا´دان ايران´ا كؤچوب٬ گونئى آذربايجان´دا همدان´ين باتىسيندا آذربايجانلى شهر اسدآباد´دا يئرله شميشديرلرּ اوزون موددت كوردوستان´ا حاكيم اولموشلارּ باهارلىلار آدلارينى همدان ياخينليغينداكى تورك شهر بهار (باهار)´ين قالاسيندان آليبلارּ ١٢ مينجى يوزايلده بونلارين بير بؤلومو اورمو چئوره سينده ياشاييرديּ (بوگون باتى آذربايجان´ين بو بؤلگه سينه محال-ى قاراقويونلو دئييلير)ּ اونلار سولطان جلال الدين´له چاتيشماغا گيريب و داها سونرا مونقوللارين گليشى ايله باتىيا كؤچدولرּ بهارلولار٬ قاراقويونلو اويماق (طايفا) بيرلييى و قاراقويونلو دؤولتينده حاكيم مووقئعييت توتوردولارּ قاراقويونلولار دؤولتينينين ييخيليشى ايله بهارلولارين بير بؤلومو هينديستان´ا گئديب و اورادا قطبشاهىلر (قوطبشاهلىلار) دؤولتينى ياراتميشلارּ قاراقويونلولار ايفراط علوى (قيزيلباش-على آللاهى) مذهبينده ايدىلرּ بوگون بئله ايران´دا تورك قيزيلباشلارين (اهل-حق٬ گورانلارين) بير آدى٬ اؤزه لليكله باتى آذربايجان اوستانيندا قاراقويونلو´دورּ ١٦ نجى يوزايل سونلاريندا باهارلىلار يئنى اولوشدورولموش باشقا ايفراط علوى (قيزيلباش) مذهبلى اويماق شاهسئوه نلرله (شاهسون) بيرله شميشديرلرּ گونئى آذربايجان´دا شاهسئوه ن اويماقلاريندان بيرينين آدى واختى ايله باهارلى اولموشدوּ آيريجا قاجار اويماغينا داخيل ييوا آديندا بير ائل و گونئى ايران´دا ياشايان بئش اويماق (خمسه) كونفئدئراسييونونو اولوشدوران ٥ ائلدن بيرينين آدى دا باهارلى (بهارلو) ديرּ ٣- آفشارلار: بو بؤلگه ده افشارلار اؤزه لليكيله گونئى آذربايجان´ين همدان و كوردوستان´ين كيرمانشاه شهرلرى آراسيندا يئرله شميشديلرּ افشارلارين جيبال (جبال= داغليق) و خمسه آذربايجاني´ندا ان قالاباليق شكيلده يئرله شديكلرى آلانلار قزوين - همدان آراسى و اؤزه لليكله "بلوك افشار" (آفشار بؤلويو) ديرּ بورادا افشار آدلى شهرجييين چئوره سينده يوزدن چوخ افشار كندى وارديرּ بئله جه زنجان-قزوين-همدان اوچ بوجاغى آراسى اهالىنين تملينى افشارلار اولوشدورورּآذربايجانلى شهر اسدآباد´داكى افشارلارين بير بؤلومونو٬ آغا محممدخان قاجار زامانيندا اورمو´دان ايلك اؤنجه جيبال آذربايجاني´ندا ساوجبلاغ´ا (ساووج بولاق٬ تئهرانين غربينده) و اورادان دا اسدآباد´ا سوروله ن افشارلار اولوشدورورּ بو اورمو افشارلارينين باشقا بؤلوملرى٬ گونئى آذربايجان´ين ماراغا- تيكان تپه-سايين قالا (مراغه – تكاب- شاهين دژ) بؤلگه سينه٬ جنوبى ايراندا كيرمان (كرمان) اوستانينا و خوراسان (خراسان) ائكسكيلاوينا سورولموشدور (بو سونونجولار بوگونلو افغانيستان افشارلارينين اساسىدير)ּ افشارلار علوى (علىاللهى) مذهبينده ايديلرּ٤- قاراپاپاقلار: ان اسكى چاغلاردا جيبال آذربايجاني´ندا اراك- همدان آراسينداكى بوزچالى- بورچالى (بزچلو) بؤلگه سينده ياشايان قاراپاپاقلار٬ صفوىلر دؤنه مينده گورجوستان´ى قوروماق اوچون اورايا يئرله شديريلميشديرּ داها سونرا بونلاردان بير بؤلومو ايروان و توركييه´يه (قارس٬ موش٬ وان٬ شارگؤل وּسּ) كؤچوبلرּ عومومى ايران والىسى آذربايجانلى پرنس عابباس ميرزا قاجار اونلارى اورمو – سولدوز´ا يئرله شديرميشديرּ بونلارين مركزى٬ اورمو گؤلونون جنوب-غربينده كى سولدوز (نقده) شهرىديرּ قاراپاپاقلار علوى (على آللهى) مذهبينده ايدىلرּ٥- شاهسئوه نلر: باهارلى اويماغى خاريج٬ شاهسئوه نلردن باشقا قوروپلارين دا بو بؤلگه ده يئرله شديكلرى بيلينيرּ تورك قيرال ناديرشاه افشار دؤنه مينده موغان چؤلوندن باغدادلى (بغدادي) شاهسئوه ن اويماغيندان ١٢٬٠٠٠ عاييله غرب سرحدلرينه ٬ كريمخان زامانيندا گونئى ايران´دا شيراز´ا و جيبال آذربايجان´ين قزوين٬ ساوا (ساوه)٬ همدان (لكلر٬ آريقلولار٬ اينانلولار) بؤلگه لرينه كؤچ ائتديريلميشديرּ آيريجا قاراگؤزلو ائلىنين شاهسئوه نلره باغلى اولدوغونا اينانانلار وارديرּ شاهسئوه نلر ايفراط علوى (على آللهى) مذهبينده ايدىلرּ ٦- خدابنده لو (خودابنده لىلر٬ خربنده لىلر): خودابنده لىلر٬ اوزون يايلا (توركييه) و حلب (سورييه) بؤلگه لرينده ياشايان اوغوز "بيگديلى" (بگدلى٬ بيگدلى٬ بيگدلى٬ وּسּ) و "اينانلو"لارلا بيرليكده ٬ شاملولار آدى آلتيندا بو بؤلگه يه گليبلرּ بونلار دا ايفراط علوى (على آللهى) مذهبينده ايدىلرּ ٧- كوردوستاندان گتيريلن گلباغى (گولباغلى) و اسدآباد٬ كنگاور٬ تويسركان آراسيندا ياشايان تركاشوند (توركاشوند) كيمى باشقا كيچيك تورك بويلارى دا بورايا يئرله شديريلميشديرּ گلباغىلر آذربايجانين استاجلو (اوستاجالى) ائلينين كوردوستان´دا قورولان قولودورּعلاقه لى قئيدلر:١- اهالى٬ خوصوصىيله بؤيوك شهرلرده يئيينجه فارسلاشماقداديرּ٢- اهالى٬ سورعتله علوىليكدن شيعه لييه گئچمكده ديرּ شيعه له شنلر داها يئيين فارسلاشيرلارּ علوىلرين موقددس متينلرينين (كلام وּسּ) هامىسى توركجه (توركى) ديلينده ديرּ آيريجا بوتون دينى مراسيملرى سؤزلو (سولطان نسيمى٬ شاه ختايى٬ فوضولى وּسּ) و سازلى (عاشيق سازى) گئچه رּ علوىلرين پهلوى رئژيمينده بئله٬ قبير داشلارينى توركجه (توركى) يازمالارى٬ ايران توركلرى آراسيندا چوخ نادير گؤرولن بير حاديثه ديرּ مرحوم غلام حسين ساعدى "ايلخىچى" كيتابيندا بونلاردان بيرينى نقل ائتميشدير:
بير پرى پئيكر٬ ملك صورتلىنين دير بو مزارگؤر نئجه خاكىيله يئكسان ائيله ييبدير روزيگار!
٣- بورا جنوبى آذربايجان´ين گونئى و مركزى ايران٬ حتتا عراق توركلرينه آچيلان قاپىسىديرּ٤- بورادا ميللى روح و حركت چوخ ضعيفديرּ٥- منطقه ده كؤچه رى حياتينى سوره ن اينسانلار٬ سورعتله آزالماقداديرּ تخته قاپى حياتينا گئچه نلر سورعتله شيعه له شير و سونرا دا فارسلاشيرلارּ
فارسلاشما ريسكى ان چوخ اولانلار <-> فارسلاشما ريسكى ان آز اولانلارطايفالارا باغلى اولمايان شهر اهالىسى <-> كؤچه رى اولانلارشيعه لر <-> علوىلر (و سئكتلرى)بؤيوك شهرلر <-> كيچيك كندلرمركزه- تئهرانا ياخين اولانلار <-> سرحدلره ياخين اولانلاريوكسك تحصيللى-زنگين اولانلار <-> اوخوماميش٬ كاسيب اولانلارּּּּּּּּּּּּ ּּּּּּּּּּּּ
داداش قاراقويونلو قيزيلباش
همدان اوستانى: نوفوس ١٬٧٠٣٬٩٠٠ نفر <-> اوزاؤلچومو (مساحت) ١٩٬٥٤٧ كيلومتر مربعּنوفوس-٢٠٠١ <-> شهرين آدى <-> ايرانداكى سيراسى٤٠٧٬٦٠٠ <-> همدان <-> ١٤١٤٦٬٦٠٠ <-> ملاير <-> ٤١٦٦٬٢٠٠ <-> نهاوند <-> ٩٧٤٩٬١٠٠ <-> اسدآباد <-> ١٢٨٣٨٬٥٠٠ <-> تويسركان <-> ١٦٠
بوراداكى ان اؤنه ملى آذربايجانلى شهرلر بونلاردان عيبارتدير: اسدآباد٬ همدان (ايكى ديللى)٬ ملاير (سينير شهر٬ ايكى ديللى٬ ٪٥٠)٬ تويسركان (ايكى ديللى٬ سينير شهر)٬ بهار٬ كبودرآهنگ٬ قهاوند٬ رزن٬ قروه (كوردوستان اوستانينداكى قروه´دن آيرىدير)٬ لاله چين (لالجين)٬ مريانچ٬ سركانּهمدان شهرينين قوزئيى٬ دوغوسو٬ گونئيى و اؤزه لليكله باتيسى (اسدآباد شهرينه سارى) كندلر بوتونويله توركلرله مسكوندورּ بئله جه همدان شهرى گونئى آذربايجان تورپاقلارى ايچه ريسينده قاليرּ همدان شهرينين اؤزو٬ گئچن يوزايلده كى فارسلاشديرما-فارسلاشما سيياستينين سونوجوندا ايكى ديللى اولموش و بوگون تكجه بعضى محلله لرى توركدورּ همدان´ين اسدآباد´ا و ده ملايئر´ين سرا´سينا دك٬ كرجان (كره جان) و چئوره سى بوتونلوكله تورك كندلردن عيبارتديرּ همدان´ين گونئيينده بروجرد (بوروجئرد)٬ ملاير (ملايئر)٬ نهاوند٬ تويسركان٬ اليگودرز´ده ده تورك كندلرى وارديرּ همدان اوستانيندا قيزيل اؤزه ن (قزل ازن) چايىنين داغليق بؤلگه سى خاريجينده ياخلاشيق بوتون منطقه توركجه دانيشيرּ همدان اوستانيندا دانيشيلان ديل٬ توركجه نين بير آغزىديرּ كرمانشاه (كيرمانشاه) و كردستان (كوردوستان) اوستانلاريندا٬ بيجار٬ قروه (قوروه)٬ سنقر (سونقور)٬ كنگاور و چئوره لرينده كى تورك آدالارى (جزيره لرى) ده همدان توركلرينين طبيعى داوامى ساييليرּ دره گزين (درگزين) بؤلگه سى بوتونلوكله توركدورּ بوگون بوراداكى بؤيوك شهرلرين چوخو٬ همدان٬ ملاير٬ تويسركان ايكى ديللىدير٬ آمما كندلرين هامىسى توركجه دانيشيرּبو بؤلگه نين شاعيرلرى دينى (علوى و شيعى) شئعر نووعوندا تورك ديلى و ادبيياتينا تاىسيز قوللوقلار ائله ميشديرلرּ دونياجا تانينان مشهور سيد جمال الدين اسدآبادى افغانى (١٨٩٧-١٨٣٨) بورانين افشار بؤلويوندن ايدىּ (اسدآباد شهرينده سيدان محلله سيندن)ּ آنتى امپئريياليست ماهييتلى پان ايسلاميسم´ين قوروچوسو ساييلان سئييد جمال٬ هميشه رئفورميست اؤزه لليكلرى آغير باسان آذربايجان شئيخى (شيخيه) مذهبينده ايدىּ ١٩٤٥´ده آذربايجان ميللى حؤكومتىنين ايش باشينا گلدييى ايلك زامانلاردا٬ همدان بؤلگه سى توركلرى ده آكتيو شكيلده بو حركته قوشولموش٬ حتتا ايلك گونلردن بئله ياراقلى خالق٬ بؤلگه ده كى جادده لرده كونترول بازالارى قورموشدوּ پهلوى دؤنه مينده اولدوغو كيمى بورادا رادييودان محللى لهجه ده توركجه پروقراملار وارديرּ بوگون بورادا تكجه بير اؤيره نچى درگىسى٬ "ايلديريم" توركجه يايينلانماقداديرּ همدان ميللت وكيلى حوسئين لوقمانييان (حسين لقمانيان) موحافيظه كارلارا قارشى ميللى مجليسده چيخيش ائتدييى اوچون سون گونلرده ١٣ آى حبسه محكوم ائديلميشديرּگونئى آذربايجان´ين همدان بؤلگه سى يوز ايللرجه چئشيدلى تورك ائل-اويماقلارين قيشلاق-يايلاق ائله دييى يئرلرديرּ بو بؤلگه ده كى توركلرين ائتنوگئنئزينده رول اوينايان بعضى تورك اويماقلارى بئله دير:١- قاراگؤزلولر (قره گوزلو٬ قره گزلو): بونلار سلجوقلولار دؤنه مينده اساسن گونئى آذربايجان´ين همدان بؤلگه سينه يئرله شيبلرּ ١٨ مينجى يوزايلده ايران و آذربايجان´ين ايجتيماعى-سيياسى ياشامينا آكتيو اولاراق قاتيلميشلارּ قاراگؤزلولرين سورييه´نين قوزئيينده يئرله شن علوى (قيزيلباش) مذهبلى شاملى (شاملو) و اوغوزلارين "بوزاوخ" ائلينه باغلى اولمالارى موحتملديرּ جنوبى ايران´دا قاشقاى (قشقائى) ائكسكيلاويندا دا قاراگؤزلو آديندا بير ائل وارديرּ بيديلىلر (؟) صفوى آذربايجان علوى دؤولتىنين قورولماسيندا رول اويناميشلارּ اونلار ايران توركمنلرينين ائتنوگئنئزينه ده قاتيليبلارּ آرالاريندان بؤيوك خانلار و علوى (قيزيلباش) شئيخ٬ پير٬ دده و بابالار چيخميشديرּ ١٩٣٠لاردا قاراگؤزلولرين ساييسى ٣٬٠٠٠٬٠٠٠ (؟) نفر ايدىּ اونلار علوى تورك قاجار سولاله سىنين ايش باشينا گلمه سينه ده يارديم ائتميشلر و سونرالار قاجارلارلا قوهوملوق باغلارى قوروبلارּ ابوالقاسم ناصرالملك همدانى قاراگؤزلو٬ قاجار دؤنه مينده بير موددت ايران´ين نائب السلطنه سى اولموشدورּ (١٣٢٩ قּ)ּ ١٩ نجو يوزايلده قاراگؤزلو طايفاسى بؤيوك باشلارى اينگيلتئره´نين ائتگىسى آلتينا گيرميش و پهلوى دؤنه مينده فارس شووئنيزمينه قوللوق ائتميشديرلرּ٢- بهارلو (باهارلى): قاراقويونلولاردان اولان باهارلىلار٬ اوغوزلارا باغلى ييوا (ييوه٬ ايوه=يوكسك روتبه لى) ائليندن٬ ١٢ مينجى يوزايلده افشار و سالورلارلا بيرليكده سيردريا´دان ايران´ا كؤچوب٬ گونئى آذربايجان´دا همدان´ين باتىسيندا آذربايجانلى شهر اسدآباد´دا يئرله شميشديرلرּ اوزون موددت كوردوستان´ا حاكيم اولموشلارּ باهارلىلار آدلارينى همدان ياخينليغينداكى تورك شهر بهار (باهار)´ين قالاسيندان آليبلارּ ١٢ مينجى يوزايلده بونلارين بير بؤلومو اورمو چئوره سينده ياشاييرديּ (بوگون باتى آذربايجان´ين بو بؤلگه سينه محال-ى قاراقويونلو دئييلير)ּ اونلار سولطان جلال الدين´له چاتيشماغا گيريب و داها سونرا مونقوللارين گليشى ايله باتىيا كؤچدولرּ بهارلولار٬ قاراقويونلو اويماق (طايفا) بيرلييى و قاراقويونلو دؤولتينده حاكيم مووقئعييت توتوردولارּ قاراقويونلولار دؤولتينينين ييخيليشى ايله بهارلولارين بير بؤلومو هينديستان´ا گئديب و اورادا قطبشاهىلر (قوطبشاهلىلار) دؤولتينى ياراتميشلارּ قاراقويونلولار ايفراط علوى (قيزيلباش-على آللاهى) مذهبينده ايدىلرּ بوگون بئله ايران´دا تورك قيزيلباشلارين (اهل-حق٬ گورانلارين) بير آدى٬ اؤزه لليكله باتى آذربايجان اوستانيندا قاراقويونلو´دورּ ١٦ نجى يوزايل سونلاريندا باهارلىلار يئنى اولوشدورولموش باشقا ايفراط علوى (قيزيلباش) مذهبلى اويماق شاهسئوه نلرله (شاهسون) بيرله شميشديرلرּ گونئى آذربايجان´دا شاهسئوه ن اويماقلاريندان بيرينين آدى واختى ايله باهارلى اولموشدوּ آيريجا قاجار اويماغينا داخيل ييوا آديندا بير ائل و گونئى ايران´دا ياشايان بئش اويماق (خمسه) كونفئدئراسييونونو اولوشدوران ٥ ائلدن بيرينين آدى دا باهارلى (بهارلو) ديرּ ٣- آفشارلار: بو بؤلگه ده افشارلار اؤزه لليكيله گونئى آذربايجان´ين همدان و كوردوستان´ين كيرمانشاه شهرلرى آراسيندا يئرله شميشديلرּ افشارلارين جيبال (جبال= داغليق) و خمسه آذربايجاني´ندا ان قالاباليق شكيلده يئرله شديكلرى آلانلار قزوين - همدان آراسى و اؤزه لليكله "بلوك افشار" (آفشار بؤلويو) ديرּ بورادا افشار آدلى شهرجييين چئوره سينده يوزدن چوخ افشار كندى وارديرּ بئله جه زنجان-قزوين-همدان اوچ بوجاغى آراسى اهالىنين تملينى افشارلار اولوشدورورּآذربايجانلى شهر اسدآباد´داكى افشارلارين بير بؤلومونو٬ آغا محممدخان قاجار زامانيندا اورمو´دان ايلك اؤنجه جيبال آذربايجاني´ندا ساوجبلاغ´ا (ساووج بولاق٬ تئهرانين غربينده) و اورادان دا اسدآباد´ا سوروله ن افشارلار اولوشدورورּ بو اورمو افشارلارينين باشقا بؤلوملرى٬ گونئى آذربايجان´ين ماراغا- تيكان تپه-سايين قالا (مراغه – تكاب- شاهين دژ) بؤلگه سينه٬ جنوبى ايراندا كيرمان (كرمان) اوستانينا و خوراسان (خراسان) ائكسكيلاوينا سورولموشدور (بو سونونجولار بوگونلو افغانيستان افشارلارينين اساسىدير)ּ افشارلار علوى (علىاللهى) مذهبينده ايديلرּ٤- قاراپاپاقلار: ان اسكى چاغلاردا جيبال آذربايجاني´ندا اراك- همدان آراسينداكى بوزچالى- بورچالى (بزچلو) بؤلگه سينده ياشايان قاراپاپاقلار٬ صفوىلر دؤنه مينده گورجوستان´ى قوروماق اوچون اورايا يئرله شديريلميشديرּ داها سونرا بونلاردان بير بؤلومو ايروان و توركييه´يه (قارس٬ موش٬ وان٬ شارگؤل وּسּ) كؤچوبلرּ عومومى ايران والىسى آذربايجانلى پرنس عابباس ميرزا قاجار اونلارى اورمو – سولدوز´ا يئرله شديرميشديرּ بونلارين مركزى٬ اورمو گؤلونون جنوب-غربينده كى سولدوز (نقده) شهرىديرּ قاراپاپاقلار علوى (على آللهى) مذهبينده ايدىلرּ٥- شاهسئوه نلر: باهارلى اويماغى خاريج٬ شاهسئوه نلردن باشقا قوروپلارين دا بو بؤلگه ده يئرله شديكلرى بيلينيرּ تورك قيرال ناديرشاه افشار دؤنه مينده موغان چؤلوندن باغدادلى (بغدادي) شاهسئوه ن اويماغيندان ١٢٬٠٠٠ عاييله غرب سرحدلرينه ٬ كريمخان زامانيندا گونئى ايران´دا شيراز´ا و جيبال آذربايجان´ين قزوين٬ ساوا (ساوه)٬ همدان (لكلر٬ آريقلولار٬ اينانلولار) بؤلگه لرينه كؤچ ائتديريلميشديرּ آيريجا قاراگؤزلو ائلىنين شاهسئوه نلره باغلى اولدوغونا اينانانلار وارديرּ شاهسئوه نلر ايفراط علوى (على آللهى) مذهبينده ايدىلرּ ٦- خدابنده لو (خودابنده لىلر٬ خربنده لىلر): خودابنده لىلر٬ اوزون يايلا (توركييه) و حلب (سورييه) بؤلگه لرينده ياشايان اوغوز "بيگديلى" (بگدلى٬ بيگدلى٬ بيگدلى٬ وּسּ) و "اينانلو"لارلا بيرليكده ٬ شاملولار آدى آلتيندا بو بؤلگه يه گليبلرּ بونلار دا ايفراط علوى (على آللهى) مذهبينده ايدىلرּ ٧- كوردوستاندان گتيريلن گلباغى (گولباغلى) و اسدآباد٬ كنگاور٬ تويسركان آراسيندا ياشايان تركاشوند (توركاشوند) كيمى باشقا كيچيك تورك بويلارى دا بورايا يئرله شديريلميشديرּ گلباغىلر آذربايجانين استاجلو (اوستاجالى) ائلينين كوردوستان´دا قورولان قولودورּعلاقه لى قئيدلر:١- اهالى٬ خوصوصىيله بؤيوك شهرلرده يئيينجه فارسلاشماقداديرּ٢- اهالى٬ سورعتله علوىليكدن شيعه لييه گئچمكده ديرּ شيعه له شنلر داها يئيين فارسلاشيرلارּ علوىلرين موقددس متينلرينين (كلام وּسּ) هامىسى توركجه (توركى) ديلينده ديرּ آيريجا بوتون دينى مراسيملرى سؤزلو (سولطان نسيمى٬ شاه ختايى٬ فوضولى وּسּ) و سازلى (عاشيق سازى) گئچه رּ علوىلرين پهلوى رئژيمينده بئله٬ قبير داشلارينى توركجه (توركى) يازمالارى٬ ايران توركلرى آراسيندا چوخ نادير گؤرولن بير حاديثه ديرּ مرحوم غلام حسين ساعدى "ايلخىچى" كيتابيندا بونلاردان بيرينى نقل ائتميشدير:
بير پرى پئيكر٬ ملك صورتلىنين دير بو مزارگؤر نئجه خاكىيله يئكسان ائيله ييبدير روزيگار!
٣- بورا جنوبى آذربايجان´ين گونئى و مركزى ايران٬ حتتا عراق توركلرينه آچيلان قاپىسىديرּ٤- بورادا ميللى روح و حركت چوخ ضعيفديرּ٥- منطقه ده كؤچه رى حياتينى سوره ن اينسانلار٬ سورعتله آزالماقداديرּ تخته قاپى حياتينا گئچه نلر سورعتله شيعه له شير و سونرا دا فارسلاشيرلارּ
فارسلاشما ريسكى ان چوخ اولانلار <-> فارسلاشما ريسكى ان آز اولانلارطايفالارا باغلى اولمايان شهر اهالىسى <-> كؤچه رى اولانلارشيعه لر <-> علوىلر (و سئكتلرى)بؤيوك شهرلر <-> كيچيك كندلرمركزه- تئهرانا ياخين اولانلار <-> سرحدلره ياخين اولانلاريوكسك تحصيللى-زنگين اولانلار <-> اوخوماميش٬ كاسيب اولانلارּּּּּּּּּּּּ ּּּּּּּּּּּּ
داداش قاراقويونلو قيزيلباش
DARJAZÈN (or Dargazin),
The population spoke Turkish and belonged to the Shiite Qaragozlu clan.
Name of two rural subdistricts (dehestans) and a village in the Razan district (bakhsh) of Hamadan province. The administrative center for the subdistrict of Upper Darjazin (Darjazin-e olya) is Razan, for Lower Darjazin (Darjazin-e sofla) Famenin. The average altitude of the Razan plain is 1,830 m above sea level, and winters are cold. The chief products of the region are grains, fruits (especially grapes), and dairy products. The village of Darjazin (35° 21' N, 49° 04' E) is situated 83 km northeast of Hamadan in Upper Darjazin subdistrict. The population was 2,825 in 1365 Sh./1986 (Memarian, p. 89). In the 11th century the Darjazin area was populated by Mazdakites and the related K¨orramis (Anuæervan b. K¨aled, q.v., apud Emad Kateb, p. 114 and Yaqut, Boldan II, p. 569); it was also the native city of an important family of viziers (see Dargazini). In 1032/1622 Shah Abbas I (996-1038/1588-1629) resettled some of the Sunni population of the Baghdad area around Hamadan (Dehgan, pp. 171-72; Krusinski, p. 70). The Ottoman writer Awlia Chelebi (IV, pp. 355-57), who passed through the area in 1065/1654, described the layout of the town and the Moháarram mourning ceremonies of the Shiites there and also referred to the garrison and the fort. No trace remains of this fort, which Chelebi associated with the Sasanian king Yazdegerd, possibly referring to Yazdegerd I (399-420). After the Afghan invasion in 1135/1722 Darjazin became the scene of conflict between Persia and the Ottoman empire, changing hands several times (Hazin, pp. 91-93; Marvi, I, pp. 218, 221, 223). In the mid-19th century Zayn-al-Abedin Shirvani (p. 311) reported that the population spoke Turkish and belonged to the Shiite Qaragozlu clan. Two noteworthy shrines survive at Darjazin. The Emamzada Azhar includes a circular tower with a conical dome 12 m high. A wooden chest in the shrine, part of which has been stolen, bears the date 1056/1646, but the building itself has been dated to the Mongol period. It may be the tomb of Shaikh Salman Aref Dargazini (13th century) or Shaikh Sharaf-al-Din Dargazini (14th century). The Emamzada Hud, situated 3 km west of the Emamzada Azhar near the village of Yengi Qala, is probably the khanaqah (Sufi monastery) of Shaikh Shay-Allah Dargazini (late 14th century). It is a twelve-sided tower 11 m high (Wilber, p. 189, pls. 213-14; cf. Mosátafawi, pp. 204-10; Hafez Hosayn, I, pp. 129, 399, 578-79; Nozhat al-qolub, ed. Le Strange, p. 73; cf. Sazman, pp. 228, 301; Dayerat al-maaref, pp. 415, 481-82). Bibliography: P. Ad¨kai, Dargazin ta Kaæan, Tehran, 1372 Sh./1993. Awlia CHelebi, Siaháat-namasi, ed. A. Jawdat and N. AÚsáem, 6 vols., Istanbul, 1314-18/1896-1900. Dayerat al-maaref-e taæayyo II, Tehran, 1368 Sh./1989. E. Dehgan, "Aqalliyatha-ye Eraq ya Sonniha-ye Dargazin," Yagma 7/4, 1333 Sh./1954, pp. 171-73. Emad Kateb Esáfahani, Tarikò dawlat AÚl Saljuq, Cairo, 1318/1900. Hafezá Hosayn b. Karbalai, Rawzµat al-jenan wa jannat al-jenan, ed. J. SoltÂÂan-al-Qorrai, 2 vols, Tehran, 1344-49 Sh./1965-70. Hazin Lahiji, Tarikò-e Hazin, Isfahan, 1332 Sh./1953. J. Krusinski, Histoire des re‚volutions de Perse depuis le commencement de ce sieàcle, Paris, 1742. Moháammad-Kazµem Marvi, Alamara-ye naderi, ed. M.-A. Riahi, 3 vols., Tehran, 1364 Sh./1985. A. Memarian, Farhang-e dehha-ye Èran. Ostan-e Hamadan, Tehran, 1369 Sh./1990. M.-T. Mostafawi, Hegmatana, Tehran, 1332 Sh./1953. Razmara, Farhang V, p. 174. Sazman-e melli-e háefazáat-e at¯ar-e bastani-e Èran, Fehrest-e banaha-ye tarikhi o amaken-e bastani-e Èran, Tehran, 1345 Sh./1966. D. Wilber, Architecture of Islamic Iran. The Il Khanid Period, Princeton, N.J., 1955. Hajj Zayn-al-Abedin Shirvani, Bostan al-siaháa, Tehran, n.d. (PARVIZ AZKAÈ)
Name of two rural subdistricts (dehestans) and a village in the Razan district (bakhsh) of Hamadan province. The administrative center for the subdistrict of Upper Darjazin (Darjazin-e olya) is Razan, for Lower Darjazin (Darjazin-e sofla) Famenin. The average altitude of the Razan plain is 1,830 m above sea level, and winters are cold. The chief products of the region are grains, fruits (especially grapes), and dairy products. The village of Darjazin (35° 21' N, 49° 04' E) is situated 83 km northeast of Hamadan in Upper Darjazin subdistrict. The population was 2,825 in 1365 Sh./1986 (Memarian, p. 89). In the 11th century the Darjazin area was populated by Mazdakites and the related K¨orramis (Anuæervan b. K¨aled, q.v., apud Emad Kateb, p. 114 and Yaqut, Boldan II, p. 569); it was also the native city of an important family of viziers (see Dargazini). In 1032/1622 Shah Abbas I (996-1038/1588-1629) resettled some of the Sunni population of the Baghdad area around Hamadan (Dehgan, pp. 171-72; Krusinski, p. 70). The Ottoman writer Awlia Chelebi (IV, pp. 355-57), who passed through the area in 1065/1654, described the layout of the town and the Moháarram mourning ceremonies of the Shiites there and also referred to the garrison and the fort. No trace remains of this fort, which Chelebi associated with the Sasanian king Yazdegerd, possibly referring to Yazdegerd I (399-420). After the Afghan invasion in 1135/1722 Darjazin became the scene of conflict between Persia and the Ottoman empire, changing hands several times (Hazin, pp. 91-93; Marvi, I, pp. 218, 221, 223). In the mid-19th century Zayn-al-Abedin Shirvani (p. 311) reported that the population spoke Turkish and belonged to the Shiite Qaragozlu clan. Two noteworthy shrines survive at Darjazin. The Emamzada Azhar includes a circular tower with a conical dome 12 m high. A wooden chest in the shrine, part of which has been stolen, bears the date 1056/1646, but the building itself has been dated to the Mongol period. It may be the tomb of Shaikh Salman Aref Dargazini (13th century) or Shaikh Sharaf-al-Din Dargazini (14th century). The Emamzada Hud, situated 3 km west of the Emamzada Azhar near the village of Yengi Qala, is probably the khanaqah (Sufi monastery) of Shaikh Shay-Allah Dargazini (late 14th century). It is a twelve-sided tower 11 m high (Wilber, p. 189, pls. 213-14; cf. Mosátafawi, pp. 204-10; Hafez Hosayn, I, pp. 129, 399, 578-79; Nozhat al-qolub, ed. Le Strange, p. 73; cf. Sazman, pp. 228, 301; Dayerat al-maaref, pp. 415, 481-82). Bibliography: P. Ad¨kai, Dargazin ta Kaæan, Tehran, 1372 Sh./1993. Awlia CHelebi, Siaháat-namasi, ed. A. Jawdat and N. AÚsáem, 6 vols., Istanbul, 1314-18/1896-1900. Dayerat al-maaref-e taæayyo II, Tehran, 1368 Sh./1989. E. Dehgan, "Aqalliyatha-ye Eraq ya Sonniha-ye Dargazin," Yagma 7/4, 1333 Sh./1954, pp. 171-73. Emad Kateb Esáfahani, Tarikò dawlat AÚl Saljuq, Cairo, 1318/1900. Hafezá Hosayn b. Karbalai, Rawzµat al-jenan wa jannat al-jenan, ed. J. SoltÂÂan-al-Qorrai, 2 vols, Tehran, 1344-49 Sh./1965-70. Hazin Lahiji, Tarikò-e Hazin, Isfahan, 1332 Sh./1953. J. Krusinski, Histoire des re‚volutions de Perse depuis le commencement de ce sieàcle, Paris, 1742. Moháammad-Kazµem Marvi, Alamara-ye naderi, ed. M.-A. Riahi, 3 vols., Tehran, 1364 Sh./1985. A. Memarian, Farhang-e dehha-ye Èran. Ostan-e Hamadan, Tehran, 1369 Sh./1990. M.-T. Mostafawi, Hegmatana, Tehran, 1332 Sh./1953. Razmara, Farhang V, p. 174. Sazman-e melli-e háefazáat-e at¯ar-e bastani-e Èran, Fehrest-e banaha-ye tarikhi o amaken-e bastani-e Èran, Tehran, 1345 Sh./1966. D. Wilber, Architecture of Islamic Iran. The Il Khanid Period, Princeton, N.J., 1955. Hajj Zayn-al-Abedin Shirvani, Bostan al-siaháa, Tehran, n.d. (PARVIZ AZKAÈ)
Güney Azerbaycan ve Kürt Sorunu
TALAS AVŞARLI
Güney Azerbaycan Batı Bölgesinin Demografik Yapısı Kategori: E_Makaleler 1Güney Azerbaycan Batı Bölgesinin Demografik YapısıGiriş Güney Azerbaycan’ın batı bölgesi jeopolitik konumu ve demografik yapısı nedeniyle özellikle son yüzyılda ağır facialarla karşı karşıya kalmıştır. Büyük güçler, çıkarları doğrultusunda yürüttükleri yıkıcı faaliyetlerde bölgedeki azınlıkları kullanmışlar ve bölgeyi ağır insani ve ekonomik zarara uğratmışlar. İngiltere, Fransa ve Rusya’nın kütüphanelerinde Kürt tarihi, kültürü ve aşiret yapısı hakkında yazılmış olan on binlerce kitap, makale ve Kürt enstitüleri bu siyasetin bir göstergesidir. Azerbaycan’ın batı bölgesinde Azerbaycan Türklerinin yanısıra bölgenin kuzeyinde Ermeniler ve Asuriler; güneyinde ise Kürtler yaşamaktadır. Bu etnik gruplar özellikle Kürtler, baştanımazlık ve isyanları ile kalıcı sorunlarla karşı karşıya bıraktıkları bölgenin büyük ölçüde demografik yapısının değişmesine sebep olmuşlar. Kürtler 400 yıllık tarihi bir surede kontrol altında olmayan sınırlardan Güney Azerbaycan arazisine girmişler. Aşiret yapısına sahip olan Kürtler süre gelen konar göçer hayat tarzı , iç ve dış savaşlar, kıtlık ve başka sebeplerden dolayı Azerbaycan’ın batı bölgesine göçmüş ve bu göç 1990’lara kader devam etmiştir. Eskiden Türkiye-Azerbaycan sınırlarının sadece dağlık bölgelerinde göç halinde yaşayan Kürtler, günümüzde Makı, Hoy, Salmas, Urmu, Sulduz, Koşaçay (Miyandoab), Sayınkale ve Tikantepe çizgisinin batısındaki ovalara yayılmış ayrıcabelli bir oranda da bu şehirlere yerleşmişlerdir, I. dünya savaşından itibaren Azerbaycan toprakları üzerinde arazi iddiasında bulunmaktadırlar ve bu doğrultuda organize bir şekilde çalışmalar yürütürler. Şeyh Obeydullah Şemzini, Simko ve Ömer Han Şakak gibi yağmacı Aşiret ağalarını Kürt bağımsız harekatının banisi ve Kurt halkının kahramanları olarak tanıtıyorlar. Uydurma Mahabad Cumhuriyeti’ni ilk bağımsız Kürt devleti olarak tanımlıyorlar. Yazdıkları ve yazdırdıkları kitaplarda Azerbaycan’ın batısını büyük Kürdistan’ın bir parçası, Mukri Kürdistanı, Kuzey Kürdistan olarak adlandırıyorlar.Bu çalışmanın amacı tarihi senetlere dayanarak Kürtlerin Azerbaycan arazisine göç ettiklerini, yaşadıkları bölgeleri, nüfusları ve Azerbaycan’da yayılma nedenlerini incelemektir.Güney Azerbaycan ve Batı Bölgesinin Genel DurumuTarihi kaynaklara göre Güney Azerbaycan arazisi en az 170 bin km kare alanla günümüzde Doğu Azerbaycan, Batı Azerbaycan, Erdebil, Zencan, Hemedan ve Kazvin eyaletleri, Bicar, gurve, Astara bölgelerini kapsamaktaydı. Bölge nüfusunun 15-16 milyon olduğu tahmin ediliyor. Azerbaycan Türkleri bölge nüfusunun %90’ ını oluştururlar.1937 yılında merkezi devletin siyasi hedefi doğrultusunda etnik bölgeler yeni idari birimlere bölünerek 10 yeni ustan (eyalet) oluşturuldu ve Güney Azerbaycan arazisi 4 ustan haline getirildi: 1. Zencan, kazvin ve astara ustanı 2. Tebriz -Erdebil ustanı 3. Urmu, Hoy, Savukbulak, Marağa, Bicar ustanı 4. Hamadan ustanı. Bu taksimat zaman içerisinde defalarca Azerbaycan’ın aleyhine değiştirildi. Zencan’dan ilk önce Astara bölgesi alınıp Gilan ustanına verildi. Devrimden sonra da Kazvin bölgesi yeni bir ustan haline getirildi ve 3. Ustan (Doğu Azerbaycan)dan koparılan Erdebil bölgesi Erdebil ustanı olarak karşımıza çıktı. 4. Ustan(Batı Azerbaycan)nın Bicar, Gerus ve Gorve bölgeleri Kürdistan eyaletine verildi. Batı Azerbaycan çeşitli taksimattan sonra bugün 45 bin Km kare alanı kapsıyor. Kuzeyden, Kuzey Azerbaycan, Batıdan, Türkiye, Güney batıdan Irak ile dış sınırları bulunuyor. Ayrıca Doğudan, Doğu Azerbaycan, Güney doğudan Zengan ve Güneyden Kürdistan eyaletler ile iç sınırları bulunmaktadır. Nüfusu tahminen3.020893 civarındadır. Bu nüfusun yaklaşık 1.574.730’u şehirlerde, 1.331.735’i köylerde ayrıca 114617’si de göç halinde yaşamaktadır. Batı Azerbaycan 14 vilayet, 30 Şehir, 36 İlçe , 109 Köy Merkezi ve 3737 Köyden oluşur. Merkezi, Güney Azerbaycan’ın ikinci büyük şehri Urmu’dur.Azerbaycan’da Kürtlerin Tarihi MenşeiTarihi kaynaklar Kürtlerin nereden geldiği, nerelere yerleştiği ve nüfusu hakkında bilgi vermiştir. Haddon’a göre Kürtler İran’a dışarıdan gelmişler ve Türklerden çok sonra bu bölgelerde yerleşmişler. Ayrıca Arnold Wilson Kürt aşiretlerinin Osmanlı topraklarından Azerbaycan’a geldiğini yazıyor.Garsten Niebuhr goçebe Kürt aşiretlerinin sayısının çok olduğunu yalnız anavatanleri değil , Suriye ve Acem’e dağıldıklarını yazıyor. Makı, Çaldıran, Hoy, Salmas ve Urmu Kürtlerine Şakak denilir ve Anadolu’da yaşayan Kürtleri boyularındandırlar. Sulduz, Hana, Savukbulak, Bukan, sayınkala’da yaşayan Kürtler ise Mezopotamya kökenlidirler. Bu aşiretler Mokri, Şakakan, Herki, Mamış, Zaza, Milan, Dehbokri, Celali ve diğer aşiretlerden ibarettir. 16. Yüzyılın sonuna doğru Yazılan, Kürt aşiretlerinin tarih ve coğrafyasını anlatan ve Kürt tarihinin araştırmasında ana kaynak konumunda olan Şerefname(geniş Kürdistan tarihi) kitabında, bugün Savukbulak bölgesinde geniş bir araziyi iyelenen Mukri’lerin Osmanlı arazisinde Zül şehri(şehre Zur günümüzde Irak topraklarında) çevresinde bulunan Mukriye aşiretine dayandığı yazıyor. Rivayetlere göre Baban paşalarının ailesine mensup Seyfettin adında bir kişi Baban aşireti ve başka Kürt aşiretlerini toplayıp Azerbaycan’da Deryaz bölgesini Çabuklu Türklerinden alarak oraya yerleşti. “Seyrül_ekrad” kitabının yazarına göre de Mukri aşireti 16.yuzyılın sonlarında Osmanlı toprakları ve kuzey Mesopotamiya Eben Ömer adası(bugünkü Suriye)’ndan Azerbaycan arazisine göç etmişler. Yazara göre ilk kere Baban ailesinden Babamir adlı bir kişi Savukbulak’ı Azerbaycan Türklerinden almış ve sülalesi zaman içerisinde bu bölgeye hüküm sürmüşler. Kacar dönemine kader Mukri aşireti Avşar Birliğinin üyesiydi ve 1882 yılında birliğin Beyler beyi Muhammet Guluhan Savukbulak Bölgesinin idaresini Donbili Türklerinden alıp Budak Han Mukri’ye vermiştir. Mahabad Tarihçesi’nin yazarına göre Osmanlı Kürtlerinden oluşan Belbas birliği 18.yüzyılda Osmanlıdan (bugünkü Irak Topraklarından) Bapir ağa önderliğinde Azerbaycan’ın İletimur bölgesine göç eder.Belbas birliği Mamış, Mengur ve Piran aşiretlerinden oluşur .Günümüzde Mamış aşireti Savukbulak-Neğede arasında (Sulduz bölgesinde) yerleşmektedir. Osmanlı (Irak) Arazisinden göçen Mengurlar Serdeşti ve Piran aşireti Hana şehri ve köylerini ele geçirmişler. Dehbokri aşireti de 18. Yüzyılın sonunda Bayram Ağa önderliğinde Diyarbakır’dan Azerbaycan’ın Savukbulak bölgesine göçmüş ve bu göç için çeşitli sebepler, örneğin kuraklık ve kıtlığı göstermişler.Bu aşiret günümüzde Bukan şehri ve çevresinde yaşamaktadır. Gevrek aşireti kendilerini Vesman Ağa ve Hazar Ağa’nın torunları sayıyor ve Mengurlardan birkaç yıl önce Azerbaycan’a göçmüşler. FeyzullahBeygi aşireti ise kendilerini Teymuri’ler döneminde Irak’ta yaşamış olan Fakih Ahmet Dareşmane’nin torunları sayıyorlar. Azerbaycan’a gelişlerinin sebebi ve tarihi belli değildir . Şakakan aşireti Osmanlı arazisinin doğusunda yaşıyordu. Bu aşiretin çeşitli tayfaları Sefevi devletinin kuruluşu döneminden itibaren yavaş yavaş Azerbaycan’a göçmüşlerdir. Bu aşiretler 20.yüzyıla kadar yılın yarısını Osmanlı topraklarında geçiriyor, bir nevi ikili vatandaşlığa sahiptiler. Celali aşireti(20 bin kişi) ise Şah Abbas döneminde Osmanlı Sadazam’ı Kuyucu Murat Paşa ‘nın önünden kaçarak Safevilere siğınmişlar .Şah Abbas bu Celalilerden Sekiz binini Beradust bölgesinde digerlerini Makı cıvarında yerleştirmiştir. Görüldügü gibi Kürt yazar ve tarihçilerine göre Kürt aşiretleri Azerbaycan topraklarına diger yerlerden gelmiş ve burada heh bir tarihi koke sahip değilerdir.Batı Azerbaycan’ın demografik yapısı İran’da Bulunan etniklerin nüfusu hakkında resmi bir istatistiksel veri bulunmamaktadır. Bu yüzden Etniklerin Nüfusu konusunda söylenen sayılar tahmine dayalıdır. Yazıda İran İstatistik Merkezi’nin Son verilerine dayanarak günümüzde Batı Azerbaycan bölgelerinde yaşayan Kürt nüfusu hakkında bilgi verilecektir. Batı Azerbaycan’ın Kuzeyinde Türkiye ve Kuzey Azerbaycan’la ortak sınırları bulunan Makı vilâyetinin çevresinde Milan, Celali ve Heyderanlu Kürt aşiretleri dağınık şekilde yaşamaktadırlar. İran İstatistik Merkezi’nin son verilerine göre Celali (Halikanlu) aşireti 15796 (2238 Aile), Milan aşireti 11502 (1686 Aile) ve Heyderanlu 1396 kişi(183 Aile)den oluşur. Yani bu bölgede tahminen 28694 Kürt halen konar göçer hayat sürdürmektedirler. Celali aşiretinin nüfusu UNESCO’nun 1963 yılında verdiği rakama göre 1135 aileden ibarettir. Yukarıdaki rakamlara dayanarak %3 artışla bugün bu aşiretin nüfusu 15 bin civarında olmalıdır. Bu aşiret günümüzde Azerbaycan’ın batısında göç eden en büyük aşirettir ve bölgede göç halinde yaşayanların %48.2’sini oluşturur. Milan aşiretinin nüfusu 1963’te 2030 aile olarak kaydedilmiştir. Bu rakamı yukarıdaki verilere dayanarak %3 artışla hesaplarsak günümüzde bu aşiretin nüfusu 27 bin kişi civarında olacaktır. Hayderanlu aşiretinin nüfusu 1963 yılında 1800 kişi(300Aile) olarak açıklanmış, %3 artışla bu aşiretin nüfusu 4 bin civarında olmalıdır yani günümüzde bu aşiretlere mensup 46 bin kişi yaşamaktadır. İran İstatistik Merkezi’nin son verilerine göre Makı ve Çaldıran vilayetinin nüfusu 174199 kişi tahmin ediliyor. Makı şehrinin nüfusu 36747 kişidir. Şehrin Kürt nüfusu %10 (3674) olarak tahmin ediliyor. Yani bu bölgede yaklaşık 50 bin Kürt yaşamaktadır. Bu da Bölge nüfusunun %28’i civarındadır.Kürt aşiretlerinin yaşadığı diğer bir bölge Hoy vilâyetidir. Bu bölgede Küresünnü ve Memkanlu aşiretleri Türkiye sınırlarında yaşıyorlar. Son verilere göre Küresünnü aşiretinin göç eden nüfusu 1835 kişi (239 aile)dir.1962 verilerinde bu aşiretin nüfusu 400 aile, yaklaşık 2500 kişidir. Memkanlu aşireti de Türkiye ile Güney Azerbaycan sınırlarında yaşıyorlar. Son verilerde aşiretin göç eden nüfusu 901 kişi (115aile) olarak belirlenmiştir.1962 verilerinde aşiretin nüfusu yaklaşık1500 kişi (250 aile) olarak tahmin ediliyor. Günümüzde Sefaiye, Zerabad, Zeri ve Kotur bölgesinde yaklaşık 35 bin Kürt yaşamaktadır. Hoy vilayetinin nüfusu 425859 kişidir. Hoy şehrinin nüfusu ise 163838 civarındadır .Burada da nüfusun %8’inin (13400 ) Kürtlerden oluştuğu tahmin ediliyor. Yani bölgede yaklaşık 40-45 bin Kürt yaşamaktadır. Buda toplam Hoy bölge nüfusunun %10’unu oluşturuyor. Bölgede ayrıca yaklaşık 8 bin Ermeni yaşamaktadır.Hoy-Urmu arasında bulunan Salmas bölgesinde de Kürt aşiretleri yaşamaktadır. Çehrık, Küresünnü, Delzey, Kuhsar; Ketban köylerinde Yaklaşık 35 bin nüfusa sahiptirler. Salmas vilayetinin nüfusu 119667 kişi civarındadır. Salmas şehrinin nüfusu ise 71968 kişidir. Burada da diğer bölgelerde olduğu gibi şehrin %10’unu (7190) Kürtlerin oluşturduğu tahmin ediliyor. Yani bölgede yaklaşık 42 bin Kürt yaşamaktadır .Buda toplam Salmas bölge nüfusunun %30’unu oluşturuyor. Ayrıca bu bölgede yaklaşık 20 bin Ermeni ve Asuri yaşamaktadırAzerbaycan’ın Batı bölgelerinin merkezi konumunda olan Urmu şehri Azerbaycan’ın en eski ve tarihi şehirlerindendir. Ahmet bin Yakup, Alboldan kitabında şöyle yazıyor: “Urmiya Azerbaycan’ın büyük ve eski şehirlerindendir. İslam’dan sonra Urmiya Marağa’dan sora Azerbaycan’ın ikinci büyük şehri konumundaydı. Urmu’nun Kuzey Batısında Salmas’la Urmu arasında Türkiye ile Azerbaycan sınırlarında Sumay ve Beradust bölgesinde Şakakan aşireti yaşıyor. Son verilerde Şekakan aşiretinin göçer nüfusu 923 kişi(112aile)’dir. Günümüzde Türkiye ile Azerbaycan sınırlarında Urmu’nun Sumayibradust bölgesinde 41332 kişi, Azerbaycan’la Irak sınırlarında Silvane bölgesinde (Tergiver, Mergver, Deşt) ise 58883 Kürt nüfusu olduğu tahmin ediliyor. Urmu vilayetinin nüfusu 969129 kişidir. Urmu şehrinin nüfusu ise 467840 kişidir. Burada nüfusun %20’sini (86 bin) Kürtlerin oluşturduğu tahmin ediliyor. Böylelikle Urmu bölgesinde 168215 Kürt yaşamaktadır. Bu da Urmu bölge nüfusunun %16’sını oluşturmaktadır. Bölgede ayrıca yaklaşık 65 bin Ermeni ve Asuri yaşamaktadır.Görüldüğü gibi Batı Azerbaycan’ın Kuzey bölgesinde (Makı, Hoy, Salmas, Urmu) yaklaşık 1.688854 kişi yaşamaktadır. Bu bölgedeki Kürt nüfusu ise 305215 kişidir. Buda bölge nüfusunun %18’unu oluşturur. Bölgede ayrıca 80 bin civarında Ermeni ve Asuri yaşamaktadır ki buda nüfusun %5’ni oluşturur. Bu rakamlara dayanarak bölge nüfusunun %77’sını Azerbaycan Türklerinin oluşturduğu saptanır.Sulduz bölgesi Urmu Gölü’nun güneyinde bulunmaktadır. Bu bölgede Karapapak Türklerinin yanı sıra Zaza, Piran ve Mamış Kürt aşiretleri de yaşamaktadır. Türkler Negede şehri ve civarında, Kürtler ise Uşnu ve Hana (Piranşehr) şehirleri ve civarında yaşıyorlar. Bölgenin toplam nüfusu 348603 kişidir. Karapapak Türklerinin nüfusu yaklaşık 140 bin kişidir. Buda bölge nüfusunun %40’nı oluşturur. Yani bölge nüfusunun yaklaşık %60’nı Kürtler oluşturur. Kürtlerin yaşadığı diğer bir bölge Savukbulak bölgesidir. Bu bölgede Mukri, Mamış, Dehbokri, Mengur ve Gevrek aşiretleri yaşıyor. Bölge tamamıyla Kürtlerin eline geçmiştir. Savukbulak (Mahabad) bölgesinde 225074, Bukan’da 235153 ve Serdeşt’te ise 85969 kişi yaşamaktadır. Bölgede toplam 546196 Kürt nüfusu yaşamaktadır.Batı Azerbaycan’ın Güney bölgelerinde Koşaçay, Sayınkala, ve Tikantepe şehirleri bulunuyor. Koşaçay bölgesinde 23920 kişi yaşıyor. Koşaçay Kürtlerin en az sıza bildikleri şehirdir. Köylerinde ise yaklaşık 40 bin Kürt yaşamaktadır. Sayınkale’nin Nüfusu 87868 kişi olarak tahmin ediliyor. Şehirde 3000 civarında, Mahmudcık,(Şii Kürtleri) Sefehana, Aktepe gibi köylerde yaklaşık 30 bin Kürt nüfusu bulunmaktadır. Tikantepe bölgesinde toplam nüfus110487 kişi tahmin ediliyor. Şehirde 42332 kişi yaşıyor ki bunun yaklaşık 10500 (%25)’ü Kürt’tür. Köylerinde ise yaklaşık 25 bin Kürt yaşıyor. Bu bölgenin Toplan nüfusu 437240 kişidir ve bölgede yaklaşık 108 bin Kürt nüfusu bulunuyor. Buda bölge nüfusunun yaklaşık %25’ini oluşturmaktadır.Sonuç olarak Batı Azerbaycan’da 3.020893 kişilik nüfusun yaklaşık 1.853000(%61) Azerbaycan Türkü, 1.168014’unu (%37) Kürtler; 80.000’ini (%2) ise Ermeni ve Asuriler oluşturuyor. Bu ise Kürtlerin Güney Azerbaycan nüfusunun yaklaşık(%7 )’sini oluşturmaktadır.Batı Azerbaycan’da Kürtlerin yayılma sebepleri 19. yüz yılın sonları, 20. Yüz yılın başlarında Azerbaycan’da büyük bir değişim yaşandı. Türk aşiret yapısı ortadan kalktı ve Donbili, Avşar, Makuyi ve diğer aşiretler konar göçer hayat tarzını bırakıp Azerbaycan köylerine yerleşti, buna karşın Celali, Milan, Dehbokri ve Belbas birliği gibi Kürt aşiretleri, aşiret yapısını koruyarak harbi ve siyasi denge onların lehine değişti. O güne kader Kürt isyanlarını Tebriz ve Tahrana ihtiyaç olmadan Türk aşiretleri başarıyla bastırırdı. Türk aşiretlerinin yerleşim hayata geçmesinin ağır sonuçları Şeyh Obeydullah Şemzini ve Simko isyanlarında açıkça görüldü. Osmanlı tâbiiyetinde olan ve Azerbaycan Kürt aşiretleri içinde de nüfuz sahibi Şeyh Obeydullah Şemzini 1881 yılında Güney Azerbaycan‘a saldırdı.Kürtlerin Yağma ve katliama olan içgüdüsel eğilimleri onları Şeyhin etrafında birleştirdi ve Azerbaycan’da toplukıyım yaşandı. Kürtler Yağma amacı ile Köylere girdi ve önlerine çıkan herkesi oldurdu. Şeyhin oğlu Abdulkadir ve Osmanlı’dan kaçarak Savukbulakta yerleşen Mergver aşiretinin ağası Hamza Ağa Koşaçay’a saldırarak Cami ve Köyleri ateşe verdi. Melikkendi de Koşaçayla aynı kaderi paylaştı. Bu olaylarda onlarca köy tahrip edildi ve on binlerce kişi yaşamını yitirdi. Birinci dünya savaşı artı Ermeni, Asuri ve Kürt isyanlarının zararları Azerbaycan için daha ağır ve korkunç sonuçlar doğurdu. Örneğin Urmu ovalarındaki 300 köyden tamamına yakını tahrip edildi. Urmu’nun nüfusu 25 bin den 5000’e düştü. Kürt aşiretleri Katliam ve yağma peşindeydi. Bu aşiretler Şakakan aşiretinden olan ve Hoy’la salmas şehirleri arasındaki köyleri ele geçiren Simko tarafından yönetilirdi. 20 yıl(1905-1926) boyunca Azerbaycan’ın batı bölgelerinde terör estiren Simko ve Kürt aşiretleri bölgenin nüfus dengesini ve yerleşim alanlarının değişmesine sebep oldu .Bu olaylarda en az 150 bin Azerbaycanlı yaşamını yitirdi. yüzlerce köy tahrip edildi ya da daha emniyetli bir yaşam için boşaltıldı. Bu araziler Kürtler tarafından İşgal edildi. 1930’larda Rızahan’ın Tahtakapı (aşiretleri zorla yerleştirme) siyaseti ile artık boşalmış Türk köyleri Kürtlere kaldı. Rizahan ve Fars teorisiyenleri Türkiye ile Güney Azerbaycan arasında bir tampon bölgesinin oluşturulmasının İran’ın güvenliği açısından önemli olacağı düşüncesindeydi. 2.dünya savaşı bölgeyi yeniden Karıştırdı.1941 yılında Rizahan hakimiyetten düştü ve bölge Ruslar tarafından işgal edildi. Sürgüne gönderilen aşiret ağaları geri döndü ve geleneksel hayat yeniden başladı. Rus ordusu Urmu’ya girmeden önce İran ordusunun bırakıp kaçtığı silahlarla Kürtler şehirde katliama başladı. Urmu pazarını yağmalayıp ateşe verdiler.1942’de Kürt, Ermeni ve Asuriler Özgürlük adında bir örgüt oluşturup Azerbaycan köylerini yağlamaya başladılar. Yüzlerce kişi öldürüldü ve 2000 aile köyleri boşaltıp kaçmak zorunda kaldı.Urmu ve kuzey bölgelerde bu olaylar yaşanırken Güney bölgelerde, Savukbulak’ta ise olaylar daha farklı boyutta gelişmekteydi. Bu yılın eylül ayında “Komale Jiyan Kürdistan”(Kürt yaşam Partisi) partisi kuruldu ve arkasından 10 bin Km kara alanı kapsayan özerk bir bölge oluşturuldu ve böylelikle savukbulak(Mahabad) Kürtçü harekatın merkezi konumuna geldi.Ak devrim olarak nitelendirilen toprak ıslahatı da birçok köyün Azerbaycan feodallerinin malikiyetinden çıkıp Kürt köylülerine verilmesine sebep oldu. Yani 1970 devrimine kader geçen sürede Kürtler dağlardan enip köylere yerleşme aşamasını bitirmiş oldular. Bu arada özellikle 1950’lerden sonra Nüfus hızla arttı ve 20 yıl içerisinde ikiye katlandı. Devrimden sonra Kürt ve Sol örgütlerin silahlı mücadelesi bölgeyi yeniden karışıklığa sürükledi ve nüfusun yer değişmesine sebep oldu. Örneğin Savukbulak’ın Viranşehir, Yazdağı, Halfiyan, Hantavus, Molladeresi, Beykankala ve diğer bölgelerinde yaşayan Şahsevenler’in köyleri ateşe verildi ve butun varlıkları talan edildi. Şahsevenler bu felâketten sonra bölgeyi terk etmek zorunda kaldılar. Hana şehri sakinleri de aynı kadere mahkum oldular. Bu dönemde Kürt nüfusu yoğun olduğu bölgelerde var olan butun Türk köyleri baskılar sonucu göç etmek zorunda kaldı. Devrimden sonra önemli diğer bir olay da Kürtlerin Azerbaycanlıların yaşadığı şehirlere göç etmesidir. Devrimden önce şehirlerde kayda değer sayıda olmayan Kürtlerin nüfusu günümüzde Türklerin yaşadığı şehirlerde %5 ile %25 oranında artmıştır. Batı Azerbaycan’da nüfus dengesini etkileyen diğer bir faktör da Kuzey Irak’ta yaşanan olaylardır. Bu olaylar 1942’den bu yana Batı Azerbaycan’ı, nüfus değişiminin yanısıra siyasi ve ekonomik olarak da etkilemektedir. 1945’te Irak ordusuna yenilip sınırı geçen Barzan aşiretinden 10 bin Kürt Azerbaycan’a geldi. Üç bin kişilik silahlı güce sahip olan aşiret, Kadi Muhammet’in Kurduğu özerk bölgenin savunucusuna çevrildi. Barzani’nin beklenmedik gelişi olmasaydı büyük olasılıkla Kürt partisi amaçlarına ulaşamazdı . 1965 yılından itibaren İran’ın kuzey Irak Kürtlerini desteklemesiyle savaş süresince Irak Kürtlerinin Güney Azerbaycan’a sığınması hız kazandı. Mart 1975’te İran ve Irak sınır problemlerini çözme konusunda anlaştı ve Kuzey Irak’ta merkezi hakimiyetle savaşan ve İran desteğini kaybeden Kürtler yenilgiye uğradı, bunun üzerine Saddam ordusunun saldırısına uğrayan 100 bin Kürt bölgeden kaçarak önceden Azerbaycan’a sığınmış diğer 100 bin kişiye eklendi. 1987 yılına kader 50 bin kişi, ağustos 1988’de ise 100 bin kişi yeniden sınırdan geçti ve Azerbaycan’ın köy ve şehirlerine ayrıca Hoy, Urmu ve Uşnu civarında oluşturulan barınaklara yerleşti. Bunlardan en az 50 bin kişinin geri dönmediği tahmin ediliyor. Bölgedeki karmaşa ve sınırlardaki otorite boşluğu Kaçak ve kayıt dışı geliri artırdı, bu da sınır bölgelerinde yaşayan Kürtlerin alım gücünü artırarak özellikle şehirlerde arsa almalarına olanak sağlamıştır.SonuçGüney Azerbaycan’ın batı bölgeleri jeopolitik özelliği nedeniyle daima çekişme merkezi haline gelmiştir. Kuşkusuz Azerbaycan’ın batı bölgelerinde potansiyel tehdit, sınırlar arasında yerleşmiş olan Kürtlerdir . Bu yüzden bölgede nüfus faktörü oldukça önem kazanmaktadır. Kürtlerin yayılma politikaları bölgede nüfus dengesini onların lehine değiştirmektedir. Gelecekte bir otorite boşluğu yarandığı durumda Urmu Gölü’nün güneyindeki toprakların (savukbulak ve çevresi) tamamen Kürtleşmesi ve Kürtlerin bölücülük çaba ve eğilimleri sonucu Azerbaycan’ın bu bölgesinin büyük çatışmalara sahne olacağı kaçınılmaz gözükmektedir.
Talas Avşarlı Günaztac (Güney Azerbaycan Tanıtım Cemiyeti) Başkanı
Güney Azerbaycan Batı Bölgesinin Demografik Yapısı Kategori: E_Makaleler 1Güney Azerbaycan Batı Bölgesinin Demografik YapısıGiriş Güney Azerbaycan’ın batı bölgesi jeopolitik konumu ve demografik yapısı nedeniyle özellikle son yüzyılda ağır facialarla karşı karşıya kalmıştır. Büyük güçler, çıkarları doğrultusunda yürüttükleri yıkıcı faaliyetlerde bölgedeki azınlıkları kullanmışlar ve bölgeyi ağır insani ve ekonomik zarara uğratmışlar. İngiltere, Fransa ve Rusya’nın kütüphanelerinde Kürt tarihi, kültürü ve aşiret yapısı hakkında yazılmış olan on binlerce kitap, makale ve Kürt enstitüleri bu siyasetin bir göstergesidir. Azerbaycan’ın batı bölgesinde Azerbaycan Türklerinin yanısıra bölgenin kuzeyinde Ermeniler ve Asuriler; güneyinde ise Kürtler yaşamaktadır. Bu etnik gruplar özellikle Kürtler, baştanımazlık ve isyanları ile kalıcı sorunlarla karşı karşıya bıraktıkları bölgenin büyük ölçüde demografik yapısının değişmesine sebep olmuşlar. Kürtler 400 yıllık tarihi bir surede kontrol altında olmayan sınırlardan Güney Azerbaycan arazisine girmişler. Aşiret yapısına sahip olan Kürtler süre gelen konar göçer hayat tarzı , iç ve dış savaşlar, kıtlık ve başka sebeplerden dolayı Azerbaycan’ın batı bölgesine göçmüş ve bu göç 1990’lara kader devam etmiştir. Eskiden Türkiye-Azerbaycan sınırlarının sadece dağlık bölgelerinde göç halinde yaşayan Kürtler, günümüzde Makı, Hoy, Salmas, Urmu, Sulduz, Koşaçay (Miyandoab), Sayınkale ve Tikantepe çizgisinin batısındaki ovalara yayılmış ayrıcabelli bir oranda da bu şehirlere yerleşmişlerdir, I. dünya savaşından itibaren Azerbaycan toprakları üzerinde arazi iddiasında bulunmaktadırlar ve bu doğrultuda organize bir şekilde çalışmalar yürütürler. Şeyh Obeydullah Şemzini, Simko ve Ömer Han Şakak gibi yağmacı Aşiret ağalarını Kürt bağımsız harekatının banisi ve Kurt halkının kahramanları olarak tanıtıyorlar. Uydurma Mahabad Cumhuriyeti’ni ilk bağımsız Kürt devleti olarak tanımlıyorlar. Yazdıkları ve yazdırdıkları kitaplarda Azerbaycan’ın batısını büyük Kürdistan’ın bir parçası, Mukri Kürdistanı, Kuzey Kürdistan olarak adlandırıyorlar.Bu çalışmanın amacı tarihi senetlere dayanarak Kürtlerin Azerbaycan arazisine göç ettiklerini, yaşadıkları bölgeleri, nüfusları ve Azerbaycan’da yayılma nedenlerini incelemektir.Güney Azerbaycan ve Batı Bölgesinin Genel DurumuTarihi kaynaklara göre Güney Azerbaycan arazisi en az 170 bin km kare alanla günümüzde Doğu Azerbaycan, Batı Azerbaycan, Erdebil, Zencan, Hemedan ve Kazvin eyaletleri, Bicar, gurve, Astara bölgelerini kapsamaktaydı. Bölge nüfusunun 15-16 milyon olduğu tahmin ediliyor. Azerbaycan Türkleri bölge nüfusunun %90’ ını oluştururlar.1937 yılında merkezi devletin siyasi hedefi doğrultusunda etnik bölgeler yeni idari birimlere bölünerek 10 yeni ustan (eyalet) oluşturuldu ve Güney Azerbaycan arazisi 4 ustan haline getirildi: 1. Zencan, kazvin ve astara ustanı 2. Tebriz -Erdebil ustanı 3. Urmu, Hoy, Savukbulak, Marağa, Bicar ustanı 4. Hamadan ustanı. Bu taksimat zaman içerisinde defalarca Azerbaycan’ın aleyhine değiştirildi. Zencan’dan ilk önce Astara bölgesi alınıp Gilan ustanına verildi. Devrimden sonra da Kazvin bölgesi yeni bir ustan haline getirildi ve 3. Ustan (Doğu Azerbaycan)dan koparılan Erdebil bölgesi Erdebil ustanı olarak karşımıza çıktı. 4. Ustan(Batı Azerbaycan)nın Bicar, Gerus ve Gorve bölgeleri Kürdistan eyaletine verildi. Batı Azerbaycan çeşitli taksimattan sonra bugün 45 bin Km kare alanı kapsıyor. Kuzeyden, Kuzey Azerbaycan, Batıdan, Türkiye, Güney batıdan Irak ile dış sınırları bulunuyor. Ayrıca Doğudan, Doğu Azerbaycan, Güney doğudan Zengan ve Güneyden Kürdistan eyaletler ile iç sınırları bulunmaktadır. Nüfusu tahminen3.020893 civarındadır. Bu nüfusun yaklaşık 1.574.730’u şehirlerde, 1.331.735’i köylerde ayrıca 114617’si de göç halinde yaşamaktadır. Batı Azerbaycan 14 vilayet, 30 Şehir, 36 İlçe , 109 Köy Merkezi ve 3737 Köyden oluşur. Merkezi, Güney Azerbaycan’ın ikinci büyük şehri Urmu’dur.Azerbaycan’da Kürtlerin Tarihi MenşeiTarihi kaynaklar Kürtlerin nereden geldiği, nerelere yerleştiği ve nüfusu hakkında bilgi vermiştir. Haddon’a göre Kürtler İran’a dışarıdan gelmişler ve Türklerden çok sonra bu bölgelerde yerleşmişler. Ayrıca Arnold Wilson Kürt aşiretlerinin Osmanlı topraklarından Azerbaycan’a geldiğini yazıyor.Garsten Niebuhr goçebe Kürt aşiretlerinin sayısının çok olduğunu yalnız anavatanleri değil , Suriye ve Acem’e dağıldıklarını yazıyor. Makı, Çaldıran, Hoy, Salmas ve Urmu Kürtlerine Şakak denilir ve Anadolu’da yaşayan Kürtleri boyularındandırlar. Sulduz, Hana, Savukbulak, Bukan, sayınkala’da yaşayan Kürtler ise Mezopotamya kökenlidirler. Bu aşiretler Mokri, Şakakan, Herki, Mamış, Zaza, Milan, Dehbokri, Celali ve diğer aşiretlerden ibarettir. 16. Yüzyılın sonuna doğru Yazılan, Kürt aşiretlerinin tarih ve coğrafyasını anlatan ve Kürt tarihinin araştırmasında ana kaynak konumunda olan Şerefname(geniş Kürdistan tarihi) kitabında, bugün Savukbulak bölgesinde geniş bir araziyi iyelenen Mukri’lerin Osmanlı arazisinde Zül şehri(şehre Zur günümüzde Irak topraklarında) çevresinde bulunan Mukriye aşiretine dayandığı yazıyor. Rivayetlere göre Baban paşalarının ailesine mensup Seyfettin adında bir kişi Baban aşireti ve başka Kürt aşiretlerini toplayıp Azerbaycan’da Deryaz bölgesini Çabuklu Türklerinden alarak oraya yerleşti. “Seyrül_ekrad” kitabının yazarına göre de Mukri aşireti 16.yuzyılın sonlarında Osmanlı toprakları ve kuzey Mesopotamiya Eben Ömer adası(bugünkü Suriye)’ndan Azerbaycan arazisine göç etmişler. Yazara göre ilk kere Baban ailesinden Babamir adlı bir kişi Savukbulak’ı Azerbaycan Türklerinden almış ve sülalesi zaman içerisinde bu bölgeye hüküm sürmüşler. Kacar dönemine kader Mukri aşireti Avşar Birliğinin üyesiydi ve 1882 yılında birliğin Beyler beyi Muhammet Guluhan Savukbulak Bölgesinin idaresini Donbili Türklerinden alıp Budak Han Mukri’ye vermiştir. Mahabad Tarihçesi’nin yazarına göre Osmanlı Kürtlerinden oluşan Belbas birliği 18.yüzyılda Osmanlıdan (bugünkü Irak Topraklarından) Bapir ağa önderliğinde Azerbaycan’ın İletimur bölgesine göç eder.Belbas birliği Mamış, Mengur ve Piran aşiretlerinden oluşur .Günümüzde Mamış aşireti Savukbulak-Neğede arasında (Sulduz bölgesinde) yerleşmektedir. Osmanlı (Irak) Arazisinden göçen Mengurlar Serdeşti ve Piran aşireti Hana şehri ve köylerini ele geçirmişler. Dehbokri aşireti de 18. Yüzyılın sonunda Bayram Ağa önderliğinde Diyarbakır’dan Azerbaycan’ın Savukbulak bölgesine göçmüş ve bu göç için çeşitli sebepler, örneğin kuraklık ve kıtlığı göstermişler.Bu aşiret günümüzde Bukan şehri ve çevresinde yaşamaktadır. Gevrek aşireti kendilerini Vesman Ağa ve Hazar Ağa’nın torunları sayıyor ve Mengurlardan birkaç yıl önce Azerbaycan’a göçmüşler. FeyzullahBeygi aşireti ise kendilerini Teymuri’ler döneminde Irak’ta yaşamış olan Fakih Ahmet Dareşmane’nin torunları sayıyorlar. Azerbaycan’a gelişlerinin sebebi ve tarihi belli değildir . Şakakan aşireti Osmanlı arazisinin doğusunda yaşıyordu. Bu aşiretin çeşitli tayfaları Sefevi devletinin kuruluşu döneminden itibaren yavaş yavaş Azerbaycan’a göçmüşlerdir. Bu aşiretler 20.yüzyıla kadar yılın yarısını Osmanlı topraklarında geçiriyor, bir nevi ikili vatandaşlığa sahiptiler. Celali aşireti(20 bin kişi) ise Şah Abbas döneminde Osmanlı Sadazam’ı Kuyucu Murat Paşa ‘nın önünden kaçarak Safevilere siğınmişlar .Şah Abbas bu Celalilerden Sekiz binini Beradust bölgesinde digerlerini Makı cıvarında yerleştirmiştir. Görüldügü gibi Kürt yazar ve tarihçilerine göre Kürt aşiretleri Azerbaycan topraklarına diger yerlerden gelmiş ve burada heh bir tarihi koke sahip değilerdir.Batı Azerbaycan’ın demografik yapısı İran’da Bulunan etniklerin nüfusu hakkında resmi bir istatistiksel veri bulunmamaktadır. Bu yüzden Etniklerin Nüfusu konusunda söylenen sayılar tahmine dayalıdır. Yazıda İran İstatistik Merkezi’nin Son verilerine dayanarak günümüzde Batı Azerbaycan bölgelerinde yaşayan Kürt nüfusu hakkında bilgi verilecektir. Batı Azerbaycan’ın Kuzeyinde Türkiye ve Kuzey Azerbaycan’la ortak sınırları bulunan Makı vilâyetinin çevresinde Milan, Celali ve Heyderanlu Kürt aşiretleri dağınık şekilde yaşamaktadırlar. İran İstatistik Merkezi’nin son verilerine göre Celali (Halikanlu) aşireti 15796 (2238 Aile), Milan aşireti 11502 (1686 Aile) ve Heyderanlu 1396 kişi(183 Aile)den oluşur. Yani bu bölgede tahminen 28694 Kürt halen konar göçer hayat sürdürmektedirler. Celali aşiretinin nüfusu UNESCO’nun 1963 yılında verdiği rakama göre 1135 aileden ibarettir. Yukarıdaki rakamlara dayanarak %3 artışla bugün bu aşiretin nüfusu 15 bin civarında olmalıdır. Bu aşiret günümüzde Azerbaycan’ın batısında göç eden en büyük aşirettir ve bölgede göç halinde yaşayanların %48.2’sini oluşturur. Milan aşiretinin nüfusu 1963’te 2030 aile olarak kaydedilmiştir. Bu rakamı yukarıdaki verilere dayanarak %3 artışla hesaplarsak günümüzde bu aşiretin nüfusu 27 bin kişi civarında olacaktır. Hayderanlu aşiretinin nüfusu 1963 yılında 1800 kişi(300Aile) olarak açıklanmış, %3 artışla bu aşiretin nüfusu 4 bin civarında olmalıdır yani günümüzde bu aşiretlere mensup 46 bin kişi yaşamaktadır. İran İstatistik Merkezi’nin son verilerine göre Makı ve Çaldıran vilayetinin nüfusu 174199 kişi tahmin ediliyor. Makı şehrinin nüfusu 36747 kişidir. Şehrin Kürt nüfusu %10 (3674) olarak tahmin ediliyor. Yani bu bölgede yaklaşık 50 bin Kürt yaşamaktadır. Bu da Bölge nüfusunun %28’i civarındadır.Kürt aşiretlerinin yaşadığı diğer bir bölge Hoy vilâyetidir. Bu bölgede Küresünnü ve Memkanlu aşiretleri Türkiye sınırlarında yaşıyorlar. Son verilere göre Küresünnü aşiretinin göç eden nüfusu 1835 kişi (239 aile)dir.1962 verilerinde bu aşiretin nüfusu 400 aile, yaklaşık 2500 kişidir. Memkanlu aşireti de Türkiye ile Güney Azerbaycan sınırlarında yaşıyorlar. Son verilerde aşiretin göç eden nüfusu 901 kişi (115aile) olarak belirlenmiştir.1962 verilerinde aşiretin nüfusu yaklaşık1500 kişi (250 aile) olarak tahmin ediliyor. Günümüzde Sefaiye, Zerabad, Zeri ve Kotur bölgesinde yaklaşık 35 bin Kürt yaşamaktadır. Hoy vilayetinin nüfusu 425859 kişidir. Hoy şehrinin nüfusu ise 163838 civarındadır .Burada da nüfusun %8’inin (13400 ) Kürtlerden oluştuğu tahmin ediliyor. Yani bölgede yaklaşık 40-45 bin Kürt yaşamaktadır. Buda toplam Hoy bölge nüfusunun %10’unu oluşturuyor. Bölgede ayrıca yaklaşık 8 bin Ermeni yaşamaktadır.Hoy-Urmu arasında bulunan Salmas bölgesinde de Kürt aşiretleri yaşamaktadır. Çehrık, Küresünnü, Delzey, Kuhsar; Ketban köylerinde Yaklaşık 35 bin nüfusa sahiptirler. Salmas vilayetinin nüfusu 119667 kişi civarındadır. Salmas şehrinin nüfusu ise 71968 kişidir. Burada da diğer bölgelerde olduğu gibi şehrin %10’unu (7190) Kürtlerin oluşturduğu tahmin ediliyor. Yani bölgede yaklaşık 42 bin Kürt yaşamaktadır .Buda toplam Salmas bölge nüfusunun %30’unu oluşturuyor. Ayrıca bu bölgede yaklaşık 20 bin Ermeni ve Asuri yaşamaktadırAzerbaycan’ın Batı bölgelerinin merkezi konumunda olan Urmu şehri Azerbaycan’ın en eski ve tarihi şehirlerindendir. Ahmet bin Yakup, Alboldan kitabında şöyle yazıyor: “Urmiya Azerbaycan’ın büyük ve eski şehirlerindendir. İslam’dan sonra Urmiya Marağa’dan sora Azerbaycan’ın ikinci büyük şehri konumundaydı. Urmu’nun Kuzey Batısında Salmas’la Urmu arasında Türkiye ile Azerbaycan sınırlarında Sumay ve Beradust bölgesinde Şakakan aşireti yaşıyor. Son verilerde Şekakan aşiretinin göçer nüfusu 923 kişi(112aile)’dir. Günümüzde Türkiye ile Azerbaycan sınırlarında Urmu’nun Sumayibradust bölgesinde 41332 kişi, Azerbaycan’la Irak sınırlarında Silvane bölgesinde (Tergiver, Mergver, Deşt) ise 58883 Kürt nüfusu olduğu tahmin ediliyor. Urmu vilayetinin nüfusu 969129 kişidir. Urmu şehrinin nüfusu ise 467840 kişidir. Burada nüfusun %20’sini (86 bin) Kürtlerin oluşturduğu tahmin ediliyor. Böylelikle Urmu bölgesinde 168215 Kürt yaşamaktadır. Bu da Urmu bölge nüfusunun %16’sını oluşturmaktadır. Bölgede ayrıca yaklaşık 65 bin Ermeni ve Asuri yaşamaktadır.Görüldüğü gibi Batı Azerbaycan’ın Kuzey bölgesinde (Makı, Hoy, Salmas, Urmu) yaklaşık 1.688854 kişi yaşamaktadır. Bu bölgedeki Kürt nüfusu ise 305215 kişidir. Buda bölge nüfusunun %18’unu oluşturur. Bölgede ayrıca 80 bin civarında Ermeni ve Asuri yaşamaktadır ki buda nüfusun %5’ni oluşturur. Bu rakamlara dayanarak bölge nüfusunun %77’sını Azerbaycan Türklerinin oluşturduğu saptanır.Sulduz bölgesi Urmu Gölü’nun güneyinde bulunmaktadır. Bu bölgede Karapapak Türklerinin yanı sıra Zaza, Piran ve Mamış Kürt aşiretleri de yaşamaktadır. Türkler Negede şehri ve civarında, Kürtler ise Uşnu ve Hana (Piranşehr) şehirleri ve civarında yaşıyorlar. Bölgenin toplam nüfusu 348603 kişidir. Karapapak Türklerinin nüfusu yaklaşık 140 bin kişidir. Buda bölge nüfusunun %40’nı oluşturur. Yani bölge nüfusunun yaklaşık %60’nı Kürtler oluşturur. Kürtlerin yaşadığı diğer bir bölge Savukbulak bölgesidir. Bu bölgede Mukri, Mamış, Dehbokri, Mengur ve Gevrek aşiretleri yaşıyor. Bölge tamamıyla Kürtlerin eline geçmiştir. Savukbulak (Mahabad) bölgesinde 225074, Bukan’da 235153 ve Serdeşt’te ise 85969 kişi yaşamaktadır. Bölgede toplam 546196 Kürt nüfusu yaşamaktadır.Batı Azerbaycan’ın Güney bölgelerinde Koşaçay, Sayınkala, ve Tikantepe şehirleri bulunuyor. Koşaçay bölgesinde 23920 kişi yaşıyor. Koşaçay Kürtlerin en az sıza bildikleri şehirdir. Köylerinde ise yaklaşık 40 bin Kürt yaşamaktadır. Sayınkale’nin Nüfusu 87868 kişi olarak tahmin ediliyor. Şehirde 3000 civarında, Mahmudcık,(Şii Kürtleri) Sefehana, Aktepe gibi köylerde yaklaşık 30 bin Kürt nüfusu bulunmaktadır. Tikantepe bölgesinde toplam nüfus110487 kişi tahmin ediliyor. Şehirde 42332 kişi yaşıyor ki bunun yaklaşık 10500 (%25)’ü Kürt’tür. Köylerinde ise yaklaşık 25 bin Kürt yaşıyor. Bu bölgenin Toplan nüfusu 437240 kişidir ve bölgede yaklaşık 108 bin Kürt nüfusu bulunuyor. Buda bölge nüfusunun yaklaşık %25’ini oluşturmaktadır.Sonuç olarak Batı Azerbaycan’da 3.020893 kişilik nüfusun yaklaşık 1.853000(%61) Azerbaycan Türkü, 1.168014’unu (%37) Kürtler; 80.000’ini (%2) ise Ermeni ve Asuriler oluşturuyor. Bu ise Kürtlerin Güney Azerbaycan nüfusunun yaklaşık(%7 )’sini oluşturmaktadır.Batı Azerbaycan’da Kürtlerin yayılma sebepleri 19. yüz yılın sonları, 20. Yüz yılın başlarında Azerbaycan’da büyük bir değişim yaşandı. Türk aşiret yapısı ortadan kalktı ve Donbili, Avşar, Makuyi ve diğer aşiretler konar göçer hayat tarzını bırakıp Azerbaycan köylerine yerleşti, buna karşın Celali, Milan, Dehbokri ve Belbas birliği gibi Kürt aşiretleri, aşiret yapısını koruyarak harbi ve siyasi denge onların lehine değişti. O güne kader Kürt isyanlarını Tebriz ve Tahrana ihtiyaç olmadan Türk aşiretleri başarıyla bastırırdı. Türk aşiretlerinin yerleşim hayata geçmesinin ağır sonuçları Şeyh Obeydullah Şemzini ve Simko isyanlarında açıkça görüldü. Osmanlı tâbiiyetinde olan ve Azerbaycan Kürt aşiretleri içinde de nüfuz sahibi Şeyh Obeydullah Şemzini 1881 yılında Güney Azerbaycan‘a saldırdı.Kürtlerin Yağma ve katliama olan içgüdüsel eğilimleri onları Şeyhin etrafında birleştirdi ve Azerbaycan’da toplukıyım yaşandı. Kürtler Yağma amacı ile Köylere girdi ve önlerine çıkan herkesi oldurdu. Şeyhin oğlu Abdulkadir ve Osmanlı’dan kaçarak Savukbulakta yerleşen Mergver aşiretinin ağası Hamza Ağa Koşaçay’a saldırarak Cami ve Köyleri ateşe verdi. Melikkendi de Koşaçayla aynı kaderi paylaştı. Bu olaylarda onlarca köy tahrip edildi ve on binlerce kişi yaşamını yitirdi. Birinci dünya savaşı artı Ermeni, Asuri ve Kürt isyanlarının zararları Azerbaycan için daha ağır ve korkunç sonuçlar doğurdu. Örneğin Urmu ovalarındaki 300 köyden tamamına yakını tahrip edildi. Urmu’nun nüfusu 25 bin den 5000’e düştü. Kürt aşiretleri Katliam ve yağma peşindeydi. Bu aşiretler Şakakan aşiretinden olan ve Hoy’la salmas şehirleri arasındaki köyleri ele geçiren Simko tarafından yönetilirdi. 20 yıl(1905-1926) boyunca Azerbaycan’ın batı bölgelerinde terör estiren Simko ve Kürt aşiretleri bölgenin nüfus dengesini ve yerleşim alanlarının değişmesine sebep oldu .Bu olaylarda en az 150 bin Azerbaycanlı yaşamını yitirdi. yüzlerce köy tahrip edildi ya da daha emniyetli bir yaşam için boşaltıldı. Bu araziler Kürtler tarafından İşgal edildi. 1930’larda Rızahan’ın Tahtakapı (aşiretleri zorla yerleştirme) siyaseti ile artık boşalmış Türk köyleri Kürtlere kaldı. Rizahan ve Fars teorisiyenleri Türkiye ile Güney Azerbaycan arasında bir tampon bölgesinin oluşturulmasının İran’ın güvenliği açısından önemli olacağı düşüncesindeydi. 2.dünya savaşı bölgeyi yeniden Karıştırdı.1941 yılında Rizahan hakimiyetten düştü ve bölge Ruslar tarafından işgal edildi. Sürgüne gönderilen aşiret ağaları geri döndü ve geleneksel hayat yeniden başladı. Rus ordusu Urmu’ya girmeden önce İran ordusunun bırakıp kaçtığı silahlarla Kürtler şehirde katliama başladı. Urmu pazarını yağmalayıp ateşe verdiler.1942’de Kürt, Ermeni ve Asuriler Özgürlük adında bir örgüt oluşturup Azerbaycan köylerini yağlamaya başladılar. Yüzlerce kişi öldürüldü ve 2000 aile köyleri boşaltıp kaçmak zorunda kaldı.Urmu ve kuzey bölgelerde bu olaylar yaşanırken Güney bölgelerde, Savukbulak’ta ise olaylar daha farklı boyutta gelişmekteydi. Bu yılın eylül ayında “Komale Jiyan Kürdistan”(Kürt yaşam Partisi) partisi kuruldu ve arkasından 10 bin Km kara alanı kapsayan özerk bir bölge oluşturuldu ve böylelikle savukbulak(Mahabad) Kürtçü harekatın merkezi konumuna geldi.Ak devrim olarak nitelendirilen toprak ıslahatı da birçok köyün Azerbaycan feodallerinin malikiyetinden çıkıp Kürt köylülerine verilmesine sebep oldu. Yani 1970 devrimine kader geçen sürede Kürtler dağlardan enip köylere yerleşme aşamasını bitirmiş oldular. Bu arada özellikle 1950’lerden sonra Nüfus hızla arttı ve 20 yıl içerisinde ikiye katlandı. Devrimden sonra Kürt ve Sol örgütlerin silahlı mücadelesi bölgeyi yeniden karışıklığa sürükledi ve nüfusun yer değişmesine sebep oldu. Örneğin Savukbulak’ın Viranşehir, Yazdağı, Halfiyan, Hantavus, Molladeresi, Beykankala ve diğer bölgelerinde yaşayan Şahsevenler’in köyleri ateşe verildi ve butun varlıkları talan edildi. Şahsevenler bu felâketten sonra bölgeyi terk etmek zorunda kaldılar. Hana şehri sakinleri de aynı kadere mahkum oldular. Bu dönemde Kürt nüfusu yoğun olduğu bölgelerde var olan butun Türk köyleri baskılar sonucu göç etmek zorunda kaldı. Devrimden sonra önemli diğer bir olay da Kürtlerin Azerbaycanlıların yaşadığı şehirlere göç etmesidir. Devrimden önce şehirlerde kayda değer sayıda olmayan Kürtlerin nüfusu günümüzde Türklerin yaşadığı şehirlerde %5 ile %25 oranında artmıştır. Batı Azerbaycan’da nüfus dengesini etkileyen diğer bir faktör da Kuzey Irak’ta yaşanan olaylardır. Bu olaylar 1942’den bu yana Batı Azerbaycan’ı, nüfus değişiminin yanısıra siyasi ve ekonomik olarak da etkilemektedir. 1945’te Irak ordusuna yenilip sınırı geçen Barzan aşiretinden 10 bin Kürt Azerbaycan’a geldi. Üç bin kişilik silahlı güce sahip olan aşiret, Kadi Muhammet’in Kurduğu özerk bölgenin savunucusuna çevrildi. Barzani’nin beklenmedik gelişi olmasaydı büyük olasılıkla Kürt partisi amaçlarına ulaşamazdı . 1965 yılından itibaren İran’ın kuzey Irak Kürtlerini desteklemesiyle savaş süresince Irak Kürtlerinin Güney Azerbaycan’a sığınması hız kazandı. Mart 1975’te İran ve Irak sınır problemlerini çözme konusunda anlaştı ve Kuzey Irak’ta merkezi hakimiyetle savaşan ve İran desteğini kaybeden Kürtler yenilgiye uğradı, bunun üzerine Saddam ordusunun saldırısına uğrayan 100 bin Kürt bölgeden kaçarak önceden Azerbaycan’a sığınmış diğer 100 bin kişiye eklendi. 1987 yılına kader 50 bin kişi, ağustos 1988’de ise 100 bin kişi yeniden sınırdan geçti ve Azerbaycan’ın köy ve şehirlerine ayrıca Hoy, Urmu ve Uşnu civarında oluşturulan barınaklara yerleşti. Bunlardan en az 50 bin kişinin geri dönmediği tahmin ediliyor. Bölgedeki karmaşa ve sınırlardaki otorite boşluğu Kaçak ve kayıt dışı geliri artırdı, bu da sınır bölgelerinde yaşayan Kürtlerin alım gücünü artırarak özellikle şehirlerde arsa almalarına olanak sağlamıştır.SonuçGüney Azerbaycan’ın batı bölgeleri jeopolitik özelliği nedeniyle daima çekişme merkezi haline gelmiştir. Kuşkusuz Azerbaycan’ın batı bölgelerinde potansiyel tehdit, sınırlar arasında yerleşmiş olan Kürtlerdir . Bu yüzden bölgede nüfus faktörü oldukça önem kazanmaktadır. Kürtlerin yayılma politikaları bölgede nüfus dengesini onların lehine değiştirmektedir. Gelecekte bir otorite boşluğu yarandığı durumda Urmu Gölü’nün güneyindeki toprakların (savukbulak ve çevresi) tamamen Kürtleşmesi ve Kürtlerin bölücülük çaba ve eğilimleri sonucu Azerbaycan’ın bu bölgesinin büyük çatışmalara sahne olacağı kaçınılmaz gözükmektedir.
Talas Avşarlı Günaztac (Güney Azerbaycan Tanıtım Cemiyeti) Başkanı
مهندس راشدي تيليم خان يوردوندا
(آلما يولو: بو مقاله تيليم خانين دؤردونجو قورولتاييندا مره‌غئي کندينده (۱۳۸۶ ياي) مهندس راشدي‌نين اؤز توسطي ايله اوخونوبدور. تيليم خانا عاييد قورولتاي‌لار حاقدا دئمه‌لي‌ييک کي بو قورولتاي ۱۳۷۰ و ۱۳۷۱ جي ايللري ايکي دؤنه قورولموشدور. سونرا اون بئش ايل سوسغونلوقدان بری بير داها ۱۳۸۵-جي ايل ايکينجي قورولتاي‌لار سيراسي باشلانيب و ۱۳۸۶ جي ايلده ده داوام ائتميشدير. اومودوموز بونادير کي بو علمي و کولتورل قورولتاي هر ايل تيليم خان آدينا آدلان گون ياني تير آيي‌نين ايگيرمي يئدديسينده داوم ائتسين. )
تيليم خان يوردوندا
وطنيميزين و ائليميزين فخري ساييلان، شعرلري ديللر ازبري، اؤيودو نصيحت‌لري ديلدن ديله، اوٍركدن اوٍرگه گزيب دولانان حكيم تيليم خان آدينا قورولان قورولتاي دا ايشتيراك ائتمك‌دن اوٍرك دن سئوينيرم.بيز ياخشي بيليريك وطنيميزين موختليف گوشه لرينده، دوغما ادبيات و مدنيت خزينه‌ميزين اينجي و ميرواري‌لرينين چوخو، هله ده غوربت توزو آلتيندادير، لاكين اينانيرام غئيرتلي و ايناملي اينسانلاريميزين تلاشي سايه‌سينده غوربت توزو آلتيندا قالميش بو قيمتلي گوهرلر هميشه توز آلتيندا قالماياجاق و بير گوٍن قدير بيلن ميللتيميز ايچينده پارلاياجاق، نئجه كي تيليم خان آدلي بو قيمتلي گوهر غيرتلي و ايناملي اينسانلاريميزين تلاشي ايله پارلادي.اينقيلابدان سونرا و آنا ديليميزده قزئت و درگيلر بوراخيلان زامان آذربايجان ادبياتيندان و آذربايجانين موختليف بؤلگه لرينده ياشايان گئچميش و يا معاصير شاعير و اديب اينسانلاردان آد گئديرديسه ساوا، همدان و اراك بؤلگه‌لرينده ياشايان ديلداشلاريميزين ايچيندن دوغما توٍركو ديليميزده اثر يارادان هئچ بير شاعيرين آدي قولاغيميزا دگمه‌ميشدي.بئله بير مسئله منه و دوغما ادبياتيميزا اوٍركدن باغلي بير چوخلو اينسانلاريميزا بير نيسگيل كيمي اولموشدو. لاكين اينقيلابين غلبه سيندن بير نئچه آي سونرا دوٍنيا شؤهرتلي جرّاح و عاليم دوٍكتور جواد هيئت و “ايرانين عمومي رابطه‌لر آتاسي”(پدر روابط عمومي ايران) عنوانيني قازانان دوكتور حميد نطقي تلاشي ايله باشلايان “وارليق” مجله سينين ايكي ايل چاپيندان گئچندن سونرا، تخصّص باخيميندان عدليه وكيلي اولان بير شخص ده وارليق مجله سينين يازارلار بيرليگي سيراسينا داخيل اولدو.وارليق درگيسينين يئني يازارلار عضوو ساييلان عدليه وكيلي “ساوا”شهرينين قاراغان بؤلگه‌سينين “بندامير” كندينده دوٍنيايا گؤز آچميش و تهراندا ياشاييردي، بو اينسان “علي كمالي” آديندا بير سويداشيميزايدي.علي كمالي وارليق مجله‌سينه آياق قويان گوٍندن، وار قوّه‌سي ايله بوگونكو “مركزي ” و “همدان” اوستانلاري آدلانان لاكين تاريخي آذربايجانيميزين گوٍنئي بؤلومو اولان ساوه، اراك و همدان منطقه‌سينين آناديليميزده كي ادبيات و فولكلور اثرلريني توپلاييب وارليق اوخوجولارينا و وارليق مجله‌سي يولو ايله توٍرك دوٍنياسينا تانيتديرماغا چاليشدي.علي كمالي نين چاليشماسي نتيجه‌سينده ايكي يوٍز ايله ياخين غوربت توزو آلتيندا قالميش “تيليم خان” اينجيسي پارلاماغا باشلادي و تيليم خان آدي آذربايجان ادبياتي و مدنيّتي سيماسيندا بير پارلاق اولدوز اولدو.بئله ليكله تيليم خان يالنيز آذربايجان ادبياتيندا يوخ بلكه توٍرك دوٍنياسي ادبياتيندا اؤزونه لاييقلي يئر قازاندي و آذربايجان شعر صنعتي نين گوٍنئي بؤلومونون، يعني ساوا، اراك و همدان بؤلگه لري نين ايكي يوٍز ايلليك ميراثي “تيليم خان” آدي آلتيندا ثبت اولدو.علي كمالي اؤز چاليشمالاريني يالنيز همدان، ساوا و اراك بؤلگه‌لرينه محدودلاشديرماييب، قشقايي تووركلري نين ادبياتي ساحه‌سينده ده چاليشاراق اؤلكه داخيلينده و خارج اؤلكه‌لرده قورولان كنگره‌لرده و كنفرانس‌لاردا اشتراك ائديب، معروضه‌لر وئردي.مركزي ايران توٍركلرينين و يا اؤزو دئديگي كيمي دئسك “داغيناق توٍركلرين نماينده‌سي” و تمثيلچيسي كيمي چيخيش ائدن علي كمالي آرديجيل چاليشمالاري ايله توٍرك بؤلگه‌لري ساييلان تاريخي عيراق-عجم و حتّي قشقايي بؤلگه‌لري نين شعر و فولكلوريك چيچكلرينيده توٍرك دوٍنياسينين ادبيات گولوستانينا آرتيردي.علي كمالي بو چاليشمالاري تكميللشديرمك اوٍچون “شهريار درنگي” يارديمي ايله ايلك دفعه ۱۳۷۰ -جي ايل و ايكينجي دفعه ۱۳۷۱ -جي ايل “تيليم خان كنگره‌سي” آدي آلتيندا آذربايجانين تانينميش شاعير، يازيچي محقّق و اديب شخصيتلريني او جومله دن: پروفئسور محمدتقي زهتابي، پروفئسور غلامحسين بيگدلي، دوكتور محمدعلي فرزانه، دوكتور جواد هيئت و باشقالاريني بو كنگره‌يه دعوت ائديب ايكي گوٍنلوك يئل آباد، مرغئي و جوشقان كندلرينده كئچيريلن عظمتلي مراسيمده تيليم‌خان ياراديجيليغيني و اونون دوغوم يئري مرغئي كنديني و تيليم‌خانين مزارينين هانسي مكاندا اولدوغونو كنگره ايشتيراكچيلارينا تانيتديردي.علي كمالي نين تيليم خان حاققيندا اوزون اوزادي آرزولاري وارايدي، تأسّوفله ۱۳۷۵ـ جي ايل اونون واقتسيز اؤلومو بو آرزولارا چاتماغا فورصت وئرمه‌دي.۱۳۷۵-ينجي ايلدن سونرا، اون ايله ياخين يئنه غريبليك فضاسي تيليم خان يوردونو آلدي و علي كمالينين يئري بوش قالدي، لاكن تيليم خان يوردونون باشقا بير غئيرتلي و ايناملي اوولادينين آياق مئيدانا قويماسي و ۱۳۸۶-جي ايل حكيم تيليم خان ديوانينين چاپ اولماسيلا گؤزلريميز ايشيقلاندي.تيليم خان ديواني چاپ اولماقلا گنج مهندس اسدالله اميري نين آدي دا آذربايجانلي شاعير، يازيچي، تدقيقاتچي و اديبلري يانيندا تانينماغا باشلاندي، چونكو ايلك دفعه اولاراق “حكيم تيليم خان ديواني”نين چاپ اولماسي اونون چكديگي آغير زحمتلر سايه‌سينده مومكون اولموشدور.تانرييا شوكور اولسون ۱۳۷۰ و ۱۳۷۱ –جي ايللرده قورولان كنگره لرين داوامي، ائلينه، ديلينه و ميللي وارليغينا آرخالانان سايين اسدالله اميري و حورمتلي مرغئي اهاليسي و منطقه‌نين خيرخواه اينسانلارينين تلاشي ايله بو گونده”تيليم خان كنگره سي”آدي ايله گئچيريلمكده‌دير. نه ياخشي كي بو معنوي قورولتايدا ايشتيراك ائتمك او دا اون اوچونجو (هجري)قرنين تورك ديلي و فولكلورو اوستادي تيليم خانين دوغولوب بوآتديغي و شعر صنعتينه ماليك اولدوغو مرغئي كندينده ۱۳۷۰و ۱۳۷۱-ينجي ايل كيمي يئنه ده منه نصيب اولدو.آرزو ائديرم وطنيميزين بويوك شاعير و ائل اوزاني”تيليم خان”ين مزاري اونون شخصيتيننه لاييق درجه‌ده تيكيلسين و تيليم خانين مزارينين آبيده‌سي آذربايجانيميزين دونيا شوهرتلي شاعيري اوستاد شهريار و قارداش توركمن شاعيري “مختوم قولو فراغي” مزاري نين آبيده‌سي كيمي تاريخي آذربايجانين گونئي بؤلومو اولان ساوه، همدان، اراك منطقه سينين سيمبولو كيمي تانينسين، چونكو بوگون آرتيق تيليم خان آذربايجان ادبياتي و تورك دونياسي ادبياتيندا تانينميش بير شخصيت اولموشدور.ساوا منطقه سينين اوستاد شاعيري تيليم خان ۱۱۷۶-جي هجري قمري ده مرغئي كندينده دونيايا گؤزآچميش و ۱۲۴۶-جي ايلده يئتميش ياشيندا همين مكاندا وفات ائتميشدير.شاعير اوزان تيليم خان اؤزونو تانيتديرماق اوچون بئله دئيير:اولکه ميز عيراقدير شهريميز ساوامزلقان چاييندان گؤتوردوم هاواعاشيقلار دردينه ائيله‌رم داوامن طبيبم هيندوستاندان گليرم……بيلَنلر بيلسين‌لر من “تئليم” خانامبيلمه ينلر بيلسين گوهرم کاناممرغئي ساکيني اصلي تورکمانامگزه-گزه بو جهاندان گليرمهجري قمري سكگيزينجي قرنين مشهور تاريخجيسي حمدالله مستوفي آذربايجان محدوده‌سيني جنوبدان عيراق عجم، شمال و شمال غرب دن گورجيستان و ائرمنيستان و غرب و جنوب غرب دن كوردوستان اولدوغونو آچيقلاميشدير ، عين حالدا زين المجالس و زين العابدين شيرواني، آذربايجان محدوده سيني گونئي دن عيراق-عجم آدلانميشدير .عين حالدا ۳۵۲-ينجي هجري قمري ده دري ديلينده يازيلان”بلعمي”تاريخينده آذربايجان محدوده سي بئله ترسيم اولوب:“… همداندان توتوب، ابهر و زنگاندان كئچندن سونرا، سونو خزرلر دربندينه چاتان محدوده كي بوتون شهرلره آذربايجان دئييلير” .بئله ليكله معلوم اولور عيراق-عجم بؤلگه‌سي و بو بؤلگه ايچينده يئرلشن اراك، همدان و ساوا شهرلري و ساوا شهرينه تابع اولان مرغئي كندي “تاريخي آذربايجان”محدوده سينده يئرلشن شهر و كندلر سيراسيندادير.تيليم خان شعرلرينده اؤزونه “اصلي توركمانام” دئمكله اصيل و خاليص توٍرك اولدوغونا افتخار ائدير، چونكو توٍركمان سؤزو همان “توٍرك”سؤزو آنلاميندادير.اوروپالي تاريخچي راجر سيوري”صفويلر باره ده”آدلي كيتابيندا يازير:“قيزيلباش توركلري و يا دوزگون دئسك توركمانلار، صفويلري حكومته چاتديران اَلي قيلينجلي و گوجلو اينسانلارايديلر” .عين حالدا ايندي ده عراقدا ياشايان توركلر اؤزلريني توركمان آدلانديريرلار، لاكين بيز ياخشي بيليريك عراق توركمانلاري‌نين ديلي آذربايجان توركجه سينين بير قولودور.بو فاكتلار گؤستريركي، حكيم تيليم خاندا اؤزونو توركمان آدلانديرماقلا اوز توركلويونو و بو توركلويه گوونديگيني و افتخار ائتديگيني بيلديرمك ايسته‌ييرميش.تيليم خان ياراديجيليغيندا درين مضمونلو مذهبي شعرلر، ليريك، جيناس قوشمالار، گرايلي‌لار، جيغالي تجنيس‌لر و آتابابا مثل‌لريندن آلينميش و اونا آرتيريلميش باشقا درين معنالي سؤزلرله دولودوركي بونلارين هاميسيني آراشديرماق و تجزيه-تحليل ائتمك اؤزل بير زامان و موقعيت طلب ائديركي، آرزو ائديرم باشقا عاليملريميز بو حاقدا چاليشسينلار اوجوركي، بؤيوك عاليم و تانينميش اديب و محقّق رحمتليك پروفئسور زهتابي”تئليم خان حياتي و ياراديجيليغي” كيتابيندا ايلك دفعه اولاراق بو ايشي گؤرموشدور.معروضه‌مه حكيم تيليم خانين بو شعري ايله سون قوياراق، تيليم خان مزاري اوستونده گؤزل و تيليم خانا لاييق بير آبيده‌نين دوزلمه سينه، مرغئي كندي ساكينلرينه، منطقه اهاليسينه، ائلينه و ميللتينه باغلي آيدين اينسانلارا موحكم اراده و باشاريلار آرزولاييرام.تيليم دييه‌ر سيرداش گركبيراها بير يولداش گركدار گونومده قارداش گرك
اتک يازيلار۱- دوكتور هيئت ۱۳۷۰جي ايلده و دوكتور فرزانه، پروفئسور زهتابي و پروفئسور بيگدلي ۱۳۷۱ جي ايل كنگره سينده اشتراك ائتميشديرلر۱- “تركان و بررسي تاريخ و …”كيتابي-يازار:حسن راشدي-انديشه نو نشرياتي –صحيفه ۲۸۹و ۲۹۰۲- ه م –ه صحيفه لر۳- همان كيتاب- ص ۲۸۷۴-”در باب صفويان”-راجر مردين سيوري-چئويرن:رمضان علي روح اللهي-مركز نشري-۱۳۸۰-ص ۲۶۰
—-www.hbayat.com
ایلایگون: آننا, ۱۹-ي دوندوران, ۱۳۸۶, ۲:۴۱ گ.ؤ، بؤلوم: ادبیات, تاریخ، چیخیش: RSS 2.0، باغلاتما: ترک بک باخیشلار
۱ گوروش »
RSS گوروش باغلاتما URI
[…] تيليم خان يوردوندا / مهندس حسن راشدي بو مقاله تيليم خانين دؤردونجو قورولتاييندا مره‌غئي کندينده (۱۳۸۶ ياي) مهندس راشدي‌نين اؤز توسطي ايله اوخونوبدور […]
تيليم خان يوردوندا
وطنيميزين و ائليميزين فخري ساييلان، شعرلري ديللر ازبري، اؤيودو نصيحت‌لري ديلدن ديله، اوٍركدن اوٍرگه گزيب دولانان حكيم تيليم خان آدينا قورولان قورولتاي دا ايشتيراك ائتمك‌دن اوٍرك دن سئوينيرم.بيز ياخشي بيليريك وطنيميزين موختليف گوشه لرينده، دوغما ادبيات و مدنيت خزينه‌ميزين اينجي و ميرواري‌لرينين چوخو، هله ده غوربت توزو آلتيندادير، لاكين اينانيرام غئيرتلي و ايناملي اينسانلاريميزين تلاشي سايه‌سينده غوربت توزو آلتيندا قالميش بو قيمتلي گوهرلر هميشه توز آلتيندا قالماياجاق و بير گوٍن قدير بيلن ميللتيميز ايچينده پارلاياجاق، نئجه كي تيليم خان آدلي بو قيمتلي گوهر غيرتلي و ايناملي اينسانلاريميزين تلاشي ايله پارلادي.اينقيلابدان سونرا و آنا ديليميزده قزئت و درگيلر بوراخيلان زامان آذربايجان ادبياتيندان و آذربايجانين موختليف بؤلگه لرينده ياشايان گئچميش و يا معاصير شاعير و اديب اينسانلاردان آد گئديرديسه ساوا، همدان و اراك بؤلگه‌لرينده ياشايان ديلداشلاريميزين ايچيندن دوغما توٍركو ديليميزده اثر يارادان هئچ بير شاعيرين آدي قولاغيميزا دگمه‌ميشدي.بئله بير مسئله منه و دوغما ادبياتيميزا اوٍركدن باغلي بير چوخلو اينسانلاريميزا بير نيسگيل كيمي اولموشدو. لاكين اينقيلابين غلبه سيندن بير نئچه آي سونرا دوٍنيا شؤهرتلي جرّاح و عاليم دوٍكتور جواد هيئت و “ايرانين عمومي رابطه‌لر آتاسي”(پدر روابط عمومي ايران) عنوانيني قازانان دوكتور حميد نطقي تلاشي ايله باشلايان “وارليق” مجله سينين ايكي ايل چاپيندان گئچندن سونرا، تخصّص باخيميندان عدليه وكيلي اولان بير شخص ده وارليق مجله سينين يازارلار بيرليگي سيراسينا داخيل اولدو.وارليق درگيسينين يئني يازارلار عضوو ساييلان عدليه وكيلي “ساوا”شهرينين قاراغان بؤلگه‌سينين “بندامير” كندينده دوٍنيايا گؤز آچميش و تهراندا ياشاييردي، بو اينسان “علي كمالي” آديندا بير سويداشيميزايدي.علي كمالي وارليق مجله‌سينه آياق قويان گوٍندن، وار قوّه‌سي ايله بوگونكو “مركزي ” و “همدان” اوستانلاري آدلانان لاكين تاريخي آذربايجانيميزين گوٍنئي بؤلومو اولان ساوه، اراك و همدان منطقه‌سينين آناديليميزده كي ادبيات و فولكلور اثرلريني توپلاييب وارليق اوخوجولارينا و وارليق مجله‌سي يولو ايله توٍرك دوٍنياسينا تانيتديرماغا چاليشدي.علي كمالي نين چاليشماسي نتيجه‌سينده ايكي يوٍز ايله ياخين غوربت توزو آلتيندا قالميش “تيليم خان” اينجيسي پارلاماغا باشلادي و تيليم خان آدي آذربايجان ادبياتي و مدنيّتي سيماسيندا بير پارلاق اولدوز اولدو.بئله ليكله تيليم خان يالنيز آذربايجان ادبياتيندا يوخ بلكه توٍرك دوٍنياسي ادبياتيندا اؤزونه لاييقلي يئر قازاندي و آذربايجان شعر صنعتي نين گوٍنئي بؤلومونون، يعني ساوا، اراك و همدان بؤلگه لري نين ايكي يوٍز ايلليك ميراثي “تيليم خان” آدي آلتيندا ثبت اولدو.علي كمالي اؤز چاليشمالاريني يالنيز همدان، ساوا و اراك بؤلگه‌لرينه محدودلاشديرماييب، قشقايي تووركلري نين ادبياتي ساحه‌سينده ده چاليشاراق اؤلكه داخيلينده و خارج اؤلكه‌لرده قورولان كنگره‌لرده و كنفرانس‌لاردا اشتراك ائديب، معروضه‌لر وئردي.مركزي ايران توٍركلرينين و يا اؤزو دئديگي كيمي دئسك “داغيناق توٍركلرين نماينده‌سي” و تمثيلچيسي كيمي چيخيش ائدن علي كمالي آرديجيل چاليشمالاري ايله توٍرك بؤلگه‌لري ساييلان تاريخي عيراق-عجم و حتّي قشقايي بؤلگه‌لري نين شعر و فولكلوريك چيچكلرينيده توٍرك دوٍنياسينين ادبيات گولوستانينا آرتيردي.علي كمالي بو چاليشمالاري تكميللشديرمك اوٍچون “شهريار درنگي” يارديمي ايله ايلك دفعه ۱۳۷۰ -جي ايل و ايكينجي دفعه ۱۳۷۱ -جي ايل “تيليم خان كنگره‌سي” آدي آلتيندا آذربايجانين تانينميش شاعير، يازيچي محقّق و اديب شخصيتلريني او جومله دن: پروفئسور محمدتقي زهتابي، پروفئسور غلامحسين بيگدلي، دوكتور محمدعلي فرزانه، دوكتور جواد هيئت و باشقالاريني بو كنگره‌يه دعوت ائديب ايكي گوٍنلوك يئل آباد، مرغئي و جوشقان كندلرينده كئچيريلن عظمتلي مراسيمده تيليم‌خان ياراديجيليغيني و اونون دوغوم يئري مرغئي كنديني و تيليم‌خانين مزارينين هانسي مكاندا اولدوغونو كنگره ايشتيراكچيلارينا تانيتديردي.علي كمالي نين تيليم خان حاققيندا اوزون اوزادي آرزولاري وارايدي، تأسّوفله ۱۳۷۵ـ جي ايل اونون واقتسيز اؤلومو بو آرزولارا چاتماغا فورصت وئرمه‌دي.۱۳۷۵-ينجي ايلدن سونرا، اون ايله ياخين يئنه غريبليك فضاسي تيليم خان يوردونو آلدي و علي كمالينين يئري بوش قالدي، لاكن تيليم خان يوردونون باشقا بير غئيرتلي و ايناملي اوولادينين آياق مئيدانا قويماسي و ۱۳۸۶-جي ايل حكيم تيليم خان ديوانينين چاپ اولماسيلا گؤزلريميز ايشيقلاندي.تيليم خان ديواني چاپ اولماقلا گنج مهندس اسدالله اميري نين آدي دا آذربايجانلي شاعير، يازيچي، تدقيقاتچي و اديبلري يانيندا تانينماغا باشلاندي، چونكو ايلك دفعه اولاراق “حكيم تيليم خان ديواني”نين چاپ اولماسي اونون چكديگي آغير زحمتلر سايه‌سينده مومكون اولموشدور.تانرييا شوكور اولسون ۱۳۷۰ و ۱۳۷۱ –جي ايللرده قورولان كنگره لرين داوامي، ائلينه، ديلينه و ميللي وارليغينا آرخالانان سايين اسدالله اميري و حورمتلي مرغئي اهاليسي و منطقه‌نين خيرخواه اينسانلارينين تلاشي ايله بو گونده”تيليم خان كنگره سي”آدي ايله گئچيريلمكده‌دير. نه ياخشي كي بو معنوي قورولتايدا ايشتيراك ائتمك او دا اون اوچونجو (هجري)قرنين تورك ديلي و فولكلورو اوستادي تيليم خانين دوغولوب بوآتديغي و شعر صنعتينه ماليك اولدوغو مرغئي كندينده ۱۳۷۰و ۱۳۷۱-ينجي ايل كيمي يئنه ده منه نصيب اولدو.آرزو ائديرم وطنيميزين بويوك شاعير و ائل اوزاني”تيليم خان”ين مزاري اونون شخصيتيننه لاييق درجه‌ده تيكيلسين و تيليم خانين مزارينين آبيده‌سي آذربايجانيميزين دونيا شوهرتلي شاعيري اوستاد شهريار و قارداش توركمن شاعيري “مختوم قولو فراغي” مزاري نين آبيده‌سي كيمي تاريخي آذربايجانين گونئي بؤلومو اولان ساوه، همدان، اراك منطقه سينين سيمبولو كيمي تانينسين، چونكو بوگون آرتيق تيليم خان آذربايجان ادبياتي و تورك دونياسي ادبياتيندا تانينميش بير شخصيت اولموشدور.ساوا منطقه سينين اوستاد شاعيري تيليم خان ۱۱۷۶-جي هجري قمري ده مرغئي كندينده دونيايا گؤزآچميش و ۱۲۴۶-جي ايلده يئتميش ياشيندا همين مكاندا وفات ائتميشدير.شاعير اوزان تيليم خان اؤزونو تانيتديرماق اوچون بئله دئيير:اولکه ميز عيراقدير شهريميز ساوامزلقان چاييندان گؤتوردوم هاواعاشيقلار دردينه ائيله‌رم داوامن طبيبم هيندوستاندان گليرم……بيلَنلر بيلسين‌لر من “تئليم” خانامبيلمه ينلر بيلسين گوهرم کاناممرغئي ساکيني اصلي تورکمانامگزه-گزه بو جهاندان گليرمهجري قمري سكگيزينجي قرنين مشهور تاريخجيسي حمدالله مستوفي آذربايجان محدوده‌سيني جنوبدان عيراق عجم، شمال و شمال غرب دن گورجيستان و ائرمنيستان و غرب و جنوب غرب دن كوردوستان اولدوغونو آچيقلاميشدير ، عين حالدا زين المجالس و زين العابدين شيرواني، آذربايجان محدوده سيني گونئي دن عيراق-عجم آدلانميشدير .عين حالدا ۳۵۲-ينجي هجري قمري ده دري ديلينده يازيلان”بلعمي”تاريخينده آذربايجان محدوده سي بئله ترسيم اولوب:“… همداندان توتوب، ابهر و زنگاندان كئچندن سونرا، سونو خزرلر دربندينه چاتان محدوده كي بوتون شهرلره آذربايجان دئييلير” .بئله ليكله معلوم اولور عيراق-عجم بؤلگه‌سي و بو بؤلگه ايچينده يئرلشن اراك، همدان و ساوا شهرلري و ساوا شهرينه تابع اولان مرغئي كندي “تاريخي آذربايجان”محدوده سينده يئرلشن شهر و كندلر سيراسيندادير.تيليم خان شعرلرينده اؤزونه “اصلي توركمانام” دئمكله اصيل و خاليص توٍرك اولدوغونا افتخار ائدير، چونكو توٍركمان سؤزو همان “توٍرك”سؤزو آنلاميندادير.اوروپالي تاريخچي راجر سيوري”صفويلر باره ده”آدلي كيتابيندا يازير:“قيزيلباش توركلري و يا دوزگون دئسك توركمانلار، صفويلري حكومته چاتديران اَلي قيلينجلي و گوجلو اينسانلارايديلر” .عين حالدا ايندي ده عراقدا ياشايان توركلر اؤزلريني توركمان آدلانديريرلار، لاكين بيز ياخشي بيليريك عراق توركمانلاري‌نين ديلي آذربايجان توركجه سينين بير قولودور.بو فاكتلار گؤستريركي، حكيم تيليم خاندا اؤزونو توركمان آدلانديرماقلا اوز توركلويونو و بو توركلويه گوونديگيني و افتخار ائتديگيني بيلديرمك ايسته‌ييرميش.تيليم خان ياراديجيليغيندا درين مضمونلو مذهبي شعرلر، ليريك، جيناس قوشمالار، گرايلي‌لار، جيغالي تجنيس‌لر و آتابابا مثل‌لريندن آلينميش و اونا آرتيريلميش باشقا درين معنالي سؤزلرله دولودوركي بونلارين هاميسيني آراشديرماق و تجزيه-تحليل ائتمك اؤزل بير زامان و موقعيت طلب ائديركي، آرزو ائديرم باشقا عاليملريميز بو حاقدا چاليشسينلار اوجوركي، بؤيوك عاليم و تانينميش اديب و محقّق رحمتليك پروفئسور زهتابي”تئليم خان حياتي و ياراديجيليغي” كيتابيندا ايلك دفعه اولاراق بو ايشي گؤرموشدور.معروضه‌مه حكيم تيليم خانين بو شعري ايله سون قوياراق، تيليم خان مزاري اوستونده گؤزل و تيليم خانا لاييق بير آبيده‌نين دوزلمه سينه، مرغئي كندي ساكينلرينه، منطقه اهاليسينه، ائلينه و ميللتينه باغلي آيدين اينسانلارا موحكم اراده و باشاريلار آرزولاييرام.تيليم دييه‌ر سيرداش گركبيراها بير يولداش گركدار گونومده قارداش گرك
اتک يازيلار۱- دوكتور هيئت ۱۳۷۰جي ايلده و دوكتور فرزانه، پروفئسور زهتابي و پروفئسور بيگدلي ۱۳۷۱ جي ايل كنگره سينده اشتراك ائتميشديرلر۱- “تركان و بررسي تاريخ و …”كيتابي-يازار:حسن راشدي-انديشه نو نشرياتي –صحيفه ۲۸۹و ۲۹۰۲- ه م –ه صحيفه لر۳- همان كيتاب- ص ۲۸۷۴-”در باب صفويان”-راجر مردين سيوري-چئويرن:رمضان علي روح اللهي-مركز نشري-۱۳۸۰-ص ۲۶۰
—-www.hbayat.com
ایلایگون: آننا, ۱۹-ي دوندوران, ۱۳۸۶, ۲:۴۱ گ.ؤ، بؤلوم: ادبیات, تاریخ، چیخیش: RSS 2.0، باغلاتما: ترک بک باخیشلار
۱ گوروش »
RSS گوروش باغلاتما URI
[…] تيليم خان يوردوندا / مهندس حسن راشدي بو مقاله تيليم خانين دؤردونجو قورولتاييندا مره‌غئي کندينده (۱۳۸۶ ياي) مهندس راشدي‌نين اؤز توسطي ايله اوخونوبدور […]
İran’ın Kuzey Irak Politikası/İran ve Iraklı Kürtler
Arif KESKİN
Irak’ta Saddam’ın devrilmesi siyasi rejim değişikliğinden öte bir anlam taşımaktadır. Irak devletinin Sünni Arap merkezli kimliği değişmiştir. Irak’ta Şiiler ve Kürtlerin siyasal alanda temsil edilme hakları yeni bir Irak kimliği doğurmuş ve bölgenin siyasi jeopolitiğine Şiiler ve Kürtleri bir aktör olarak sokmuştur. Bu durum Irak’ı belli ölçüde hem “Sünni Arap devletleri” hem de “Arap devletleri” kategorilerinden çıkarmıştır. Böylece Irak’ın devlet kimliğinin ve rejiminin yanı sıra, toprak bütünlüğünü sürdürüp sürdüremeyeceği de tartışmaya açık hale gelmiştir.
Yeni Irak’ta Şiiler sessiz biçimde ilerlerken, Kürtlerin merkezkaç eğilimi açık ve istikrarlı biçimde sürmektedir. Şii-Sünni çatışması ve Irak’ın diğer bölgelerindeki savaş haline karşılık Kuzey Irak’ın “istikrar adası” olması, ABD ve Şiiler ile iyi geçinen Kürtlerin merkezkaç eğilimlerine olumlu etkide bulunmaktadır. Kürtlerin yoğun olarak sınırda yaşamaları, “vatan ve millet algılamalarının olması”, toplumsal tabanın genişliği, yarattığı siyasal seferberlik gücü, mücadele eden örgütlü Kürt grupların varlığı ve bunların dış dünyada destek bulmaları söz konusu eğilimin elverişli zeminini oluşturmaktadır.
Irak’ta Kürtler ve Şiilerin etkinliği bölgemizde yeni bir güvenlik sisteminin doğduğu anlamına gelmektedir. Yeni oluşmakta olan sistemin geleceğinin şekillenmesinde ve merkezkaç eğilimlerin başarılı olup olmayacağı konusunda uluslararası güçlerin yanı sıra bölge devletlerinin tutumu da belirleyici olacaktır.
İran’ın, Irak üzerindeki nüfuzunu ve kendi sınırları içindeki etnik milliyetçilik potansiyeline sahip Kürt azınlığı hesaba kattığımızda, sürecin şekillenmesinde çok etkili olacağı kuşkusuzdur. İran’ın gizli ve açık gündemini öğrenmeden Irak’ın bugünü ve geleceği üzerine yorum yapmak yanıltıcı olabilir. Bu çerçevede yazımızın amacı İran’ın Kuzey Irak ve Irak Kürtlerine yönelik bakış açısı ve politikasını irdelemeye çalışmaktır. Yazımız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde İran ve Iraklı Kürtler arasındaki ilişkilerin tarihi, ikinci bölümde Irak’taki Kürt milliyetçiliği ve İran Kürtleri, üçüncü bölümde ise 1991 sonrası İran’ın Kuzey Irak politikası analiz edilmiş ve makale bir genel değerlendirmeyle sonlandırılmıştır.
İran-Irak Kürtleri İlişkilerinin Tarihi
İran’ın Iraklı Kürtlere bakış açısı, Bağdat ile ilişkileri çerçevesinde şekillenmiştir. Irak ve İran, düşman olarak doğmuş iki ülke olarak değerlendirilebilir. Aralarındaki husumet o kadar derindir ki bazı Fars milliyetçilerine göre Moğollardan sonra İran’a en fazla zararı Irak yönetimi vermiştir. Irak 1920’de İran’dan toprak talebi ile doğmuş ve gözü her zaman İran’ın elindeki Şattularap ve Huzistan bölgelerinde olmuştur. Bu da iki ülkeyi defalarca karşı karşıya getirmiş ve İran’ın 1920’de kurulan Irak’ı 1929’a kadar resmî olarak tanımaması sonucunu doğurmuştur. İran’ın Iraklı Kürtlere dönük çabaları, tam olarak bu güç mücadelesinin sonucudur. Irak yönetimi İran’ın Huzistan bölgesinde 1920’de Şeyh Hazel liderliğinde kurulan “Arabistan Devleti”ni desteklerken, İran da 1919-1923’e kadar süren Mahmut Berzenci liderliğindeki Kürt ayaklanmasını desteklemişti.[1]
20. yüzyılın ilk yarısında yükselen tansiyon, “sorunun gerçek mimarı” İngiltere’nin çabası ile düşürülmüştü. İran-Irak tarihine damgasını vuran sınır anlaşmazlığını İngiltere bilinçli bir şekilde yaratmıştır. Çünkü tam olarak Irak’ın kurulduğu sıralarda İngiltere’nin istekleri İran’ı yöneten Kaçar Hanedanı tarafından olumlu karşılanmamıştı. Nitekim İngiltere, 1924’te Kaçar hanedanının devrilmesinin ardından kendisine yakın Pehlevilerin iktidara gelmesiyle birlikte İran-Irak arasındaki sorunu çözmeye çalışmıştır. Dahası, SSCB ve komünizmin yayılması korkusu nedeniyle İran ve Irak’ı Saadabad Paktı çerçevesinde bir arada tutmaya çalışmıştır. İki ülke bu dönemde göreli barış şartları içinde yaşamıştır.[2] İran bu süreçte Iraklı Kürtleri desteklemese de, bağlarını koparmamıştır. Nitekim bu bağ 1958’den sonra İran’ın oldukça işine yaramıştır.
1958’den sonra İran-Irak ilişkileri yeniden gerilmeye başlamıştır. 1958 darbesi ile Irak’ta monarşi devrilmiş, cumhuriyet kurulmuştur. Böylece Irak’ın iç ve dış politikası köklü bir şekilde değişmiştir. Uluslararası arenada SSCB’ye yaklaşmış, içeride ise hürriyet rüzgârı esmeye başlamıştır. Bu durum Kürtleri öyle umutlandırmıştı ki Mustafa Barzani SSCB’den Irak’a dönmüştür. Ancak yönetimin Arap milliyetçiliğine sarılması nedeni ile “Bağdat Baharı” kısa sürmüştür. Irak yeniden İran’dan toprak talebinde bulunmaya ve Kürtler ile çatışmaya başlamıştır. Bu çerçevede İran da Iraklı Kürtleri merkeze karşı destekleme yoluna gitmiştir. II. Dünya Savaşı sonrasında İran ABD’nin müttefiki olurken Irak SSCB’nin yanında yer almıştır. Bu küresel saflaşma, iki ülke ilişkileri kadar Kürt konusunu da karmaşıklaştırmıştır.
Kürtler ve merkezi yönetim arasındaki çatışma tam da bu dönemde yoğunlaşmıştır. 1961’de İran Şahı, Kürtlerin ayaklanmasını desteklemiştir. 1961’de 1000 peşmergeye sahip olan Barzani, Şah’ın desteği sayesinde 1963 yılında peşmerge sayısını 20 bin’e çıkarmıştır. 1963 ve 1965 Kürt ayaklanmalarını Irak merkezi yönetiminin bastıramamasında bu destek etkili olmuştur. Söz konusu destek olmasaydı, Kürtlerin böyle bir başarıya imza atmaları mümkün olamazdı. 1960’lardaki Kürt ayaklanmalarının SSCB yerine ABD tarafından desteklenmesi ise o zamana dek SSCB’nin yanında olan Kürtlerin ABD’nin yanına geçerek saf değiştirmesine neden olmuştur. Bu doğrultuda ABD ve İsrail, İran’ın Iraklı Kürtlere yönelik çabalarını desteklemiştir. Aslında bu dönemde ABD devrede olmasaydı, Molla Mustafa Barzani ve Şah Pehlevi arasında bir güven ilişkisi kurulamazdı.[3]
Irak’ta 1968’de gerçekleşen Baas darbesi, Bağdat’ın hem İran hem de Kürtlerle arasındaki ilişkiyi daha da zorlaştırmıştır. Baas rejimi Kürt ayaklanmalarını kökten bitirmek için 1969’da geniş çaplı bir operasyon düzenlemiştir. Ancak Irak yönetimi ABD, İsrail ve İran’ın desteğini arkasına alan Kürtlerin ayaklanmasını bastıramamıştır. Sonuçta Kürtlerle anlaşmaya zorlanmıştır. 11 Mart 1970’te Barzani ve Irak yönetimi arasında anlaşma imzalanmıştır. Bu anlaşma ile Kürtler geniş siyasi, kültürel ve ekonomik haklar kazanmıştır.[4]
1974’e gelindiğinde, Irak kendisini yeni toparlamış ve SSCB ile ilişkilerini daha da derinleştirmiştir. Nitekim Irak, SSCB donanmasının Basra Körfezi’ne gelmesini sağlamıştır. Bu durum Irak yönetiminin İran’a karşı özgüvenini arttırmıştır. Irak, Şattültarap nehrinin tam hakimiyetini talep etmiştir.[5] Buraya giren gemileri teftiş ederek İran bayraklarının indirilmesini istemiştir. Bu durum iki ülkeyi savaşın eşiğine getirmiştir. İran Şahı bu dönemde Irak geri adım atmadığı takdirde Irak’ı parçalayabileceğini düşünmüştür. 1974’te yine Iraklı Kürtler ve Bağdat arasında çatışma başlamıştır. Çok kanlı geçen bu çatışmanın sonucunda Saddam isteğine ulaşamamıştır. Neticede Irak yönetimi, çeyrek asır geçtikten sonra İran ile anlaşmadan Kürt sorununu çözemeyeceğini anlamıştır. Bu dönemde, Kürt ayrılıkçılığının güçlenmesinin yanı sıra İran’ın savaşma iradesi, ABD’nin Şah’ı desteklemesi ve Arapların İsrail karşısındaki yenilgisi Irak’ı korkutarak İran ile anlaşmaya zorlamıştır. Bu da, 1975 Cezayir Anlaşması’na giden süreci başlatmıştır.
1975 yılında İran ile Irak arasında imzalanan Cezayir Anlaşması, Irak’ın İran’ın toprak bütünlüğünü kabul etmesi karşılığında Tahran yönetiminin Kürtlere desteğini kesmesini öngörmüştür. Bu tarihten sonra Kürtlere sırtını dönen İran yönetimi, daha düne kadar müttefiki olan Barzani’ye bağlı birçok gücün Irak tarafından yok edilmesine göz yummuştur. ABD ve İsrail’in isteksizliğine rağmen yapılan bu anlaşma Iraklı Kürtlerin tarihinin en büyük darbesi olmuştur. Sürecin sonunda Irak, Kürtleri sindirmeyi başarmıştır. Cezayir Anlaşması halen Iraklı Kürtlerin hafızasında derin bir yer işgal etmektedir.[6]
İran, 1980 Irak Savaşı’nın başlamasının hemen ardından Kürtler ile yeniden diyalog kurmaya başlamıştır. Bu işbirliği öyle ilerlemiştir ki, Irak güçlerine karşı ortak operasyonlar yapılmıştır. İran bir yandan da Kürt mültecilere kapısını açmıştır. KYP ve KDP gibi Iraklı Kürt gruplar İran’da yerleşmeye başlamıştır. İran bu grupların Irak karşıtı çabaları için bir üs haline gelmiştir.
1979’da gerçekleşen İran Devrimi sonrasında, Irak içine sindiremediği 1975 Cezayir Anlaşması’nın rövanşını alma fırsatını bulmuş ve 1980’de İran’a saldırmıştır. Saddam Hüseyin’in Irak Meclisi’nde basının karşısında Cezayir Anlaşması’nı yırtarak geçerliliğinin olmadığını söylemesiyle sekiz yıl süren İran–Irak Savaşı başlamıştır. Bu süreçte İran yine Irak Kürtlerini destekleme yoluna gitmiştir.
Irak’taki Kürt Milliyetçiliği ve İran Kürtleri
İran’ın Iraklı Kürtlere bakış açısını şekillendiren etmenlerin bir tanesi de kendi içindeki Kürt azınlığı ve bu azınlığın ayrılıkçı potansiyelidir. İran’da yaşayan Kürtlerin sayısı 5 milyon olarak bilinmektedir. Bu nüfusun yüzde 30’unu Şii, yüzde 70’ini ise Sünni Kürtler oluşturmaktadır. Şii Kürtler İran içinde sistemle entegre oldukları için Kürt milliyetçiliği daha ziyade Sünni Kürtler tarafından benimsenmiştir. İran Kürtleri 20. yüzyılın başından günümüze kadar İran’ın içinde “özerk bir Kürdistan” kurmak için çalışmışlardır. İranlı Kürtler, hem Şah hem de Humeyni yönetimiyle silahlı direnişte bulunmuştur. Bu çatışma, İran’da Kürt sorununu sürekli gündemde tutmuştur. Nitekim İran’da etnik sorun konusu “Kürt sorunu” ile özdeşleşmiştir.
Iraklı ve İranlı Kürtler arasında her zaman etkileşim olmuştur. İran Kürtleri bütün Kürtçü hareketlerden etkilenseler de tarihî olarak en fazla Iraklı Kürtlerden etkilenmişlerdir.[7] Zira İran, Iraklı Kürtleri desteklerken Irak da İranlı Kürtleri desteklemiştir. Diğer taraftan İran’ın koruma amaçlı olarak topraklarına yerleştirdiği Iraklı Kürtler bu etkileşimi sürdürmüştür.
İranlı ve Iraklı Kürtler arasındaki etkileşimde Barzani ve ailesinin önemli rolü olmuştur. Bu etki II. Dünya Savaşı’ndan sonra başlamıştır. 1944’te Mustafa Barzani ve Irak yönetimi arasında çatışma çıkmış ve yenik düşen Barzani 2000 adamıyla birlikte İran’a yerleşmiştir. Bu dönem İran tarihinin çok önemli bir dönemecine denk gelmektedir. II. Dünya Savaşı’nın başında müttefikler Rıza Han'ın Hitler'e yakınlaşmasını bahane ederek 1941 yılında İran'ı işgal etmiş, Rıza Han'ı iktidardan uzaklaştırmışlardı. Rıza Han'ın devrilmesinden sonra ülkede toplumsal ve siyasal değişim yaşanıyordu. Özgürlükler genişletilmiş, siyasi mahkûmlar serbest bırakılmıştı. Basına yönelik sansür kaldırılmış, siyasal ve toplumsal örgütlenme başlamıştı. Aşırı merkeziyetçi devletin çöküşü toplumun genelinde bazı istek ve çatışmaların ortaya çıkmasına neden olmuştu. Rıza Han döneminde temelleri atılan çatışmalar, sınıfsal, etnik, dilsel ve dinsel olmak üzere kendini göstermişti.[8] İşte bu ortam İranlı Kürtleri de etkilemişti. SSCB’nin desteği ile Kürt milliyetçiliği önemli ölçüde yükselmişti. Bu durum Barzani’yi bu defa İran’da yeniden harekete geçirmişti. Nitekim 1946’da İran’da Kürtler tarafından kurulan Mahabat Cumhuriyeti’nin ortaya çıkmasında Barzani kilit rol oynamıştı. Barzani’nin adamları bu yapının askerî gücünü oluşturmuş ve kendisi birliklerin komutanı olmuştu. Bu doğrultuda Mahabat Cumhuriyeti başkanı olan Kadı Muhhamed’ten “cesaret madalyası” almıştı.[9]
Mahabat Cumhuriyeti’nin 1947’de devrilmesinin ardından Barzani SSCB’ye kaçmıştır. Pek çok İranlı Kürt ise Irak’a sığınmıştır. Irak’a sığınan Kürtler Irak yönetiminin desteği ile yeniden örgütlenmiş ve 1960’larda Şah’a karşı mücadeleye girmişlerdir. Irak yönetiminin desteği ile güçlenen İran Kürdistan Demokrat Partisi (İKDP) ve KOMULE’nin o günden bugüne merkezi büroları Irak’ta bulunmaktadır. Mahabat Cumhuriyeti’nin devrilmesinin ardından İKDP Irak’ta Baas yönetimi ile işbirliğine girmiştir. 1979 İslam Devrimi’ne kadar da Irak üzerinden İran’a saldırılar gerçekleştirmiştir. Ancak Şah döneminde pek başarılı olamamıştır. Devrimin hemen ardından iktidar boşluğundan yararlanarak İran’a girerek Kürtlerin yaşadığı bölgelerde hakimiyeti ele geçirmiştir. Humeyni ve yeni rejime teslim olmak istemeyen Kürtler arasında kanlı çatışmalar çıkmıştır. Kürtler bu süreçte Kürtler tarafından desteklenmekteydi. Saddam 1960–70 yıllarının rövanşını almaktaydı. 1980’de başlayan İran-Irak Savaşı’nda İranlı Kürtler, Irak’ın yanında yer aldı. Bu sırada Saddam’ın telkinleri sonucu Halkın Mücahitleri gibi İranlı terör örgütleri ile işbirliğine girdiler. Saddam’ın desteği ile I. Körfez Savaşı’na kadar İran için çok ciddi sıkıntı yarattılar. Saddam ve İran Kürtleri arasındaki işbirliğinin I. Körfez Savaşı ile sona ermesi sonucu İran ve Kürt gruplar arasındaki çatışma da azaldı. İranlı Kürt gruplar Kuzey Irak’a yerleşmeye başladılar.
İranlı ve Iraklı Kürtler arasındaki etkileşim 1991’den sonra da devam etti. 1991’deki Anfal olayının[10] ardından Iraklı Kürtler mülteci olarak İran’a akın ettiler. Bu kimseler İran’ın özellikle Batı Azerbaycan eyaletine yerleştirildi.1992’den sonra bir grup geri dönse de önemli bir kesim İran’da kaldı.[11] Diğer taraftan 1991’den itibaren hız kazanan sınır kaçakçılığının Kürtlerin elinde olması onlara birtakım fırsatlar sundu. Kuzey Irak’ta özerk bir yönetimin kurulması ile Kürt dilinde kitap, dergi ve gazete yayınlanmaya başlandı. Birçok İranlı Kürt şair ve yazarın çalışmaları buralarda yer aldı. Bu süreçte çeşitli özel televizyon kanallarının ortaya çıkması ve uydu vasıtası ile İranlı Kürtler tarafından izlenilmesi etkileşimi pekiştirdi. Süreç 1997’de Hatemi’nin iktidara gelmesi ile hız kazandı. Hatemi döneminde İranlı ve Iraklı Kürt elitler arasında kayda değer görüşmeler oldu. Bu dönemde Iraklı Kürtler İKDP ve İran arasında arabuluculuk yapmaya soyundu.
Yeni dönemde İran’daki Kürtler yeni ve çok taraflı bir faaliyet programı yürütmektedir. ABD’nin Irak’ı işgalinden sonraki süreçte Iraklı Kürtlerin kazanımları, ABD’nin PKK konusundaki belirsiz politikaları, ABD-İran arasındaki gerginlik ve askerî müdahalenin gündemde olması ve bu doğrultuda İranlı Kürtlere biçilen rol, onları cesaretlendirmiştir. Nitekim Irak’ın işgali sonrası KOMULE, PEJAK ve İran Kürdistan Demokrat Partisi gibi İranlı Kürt örgütleri propaganda, suikast ve halk ayaklanmaları suretiyle çalışmalarını hızlandırmışlardır. İran, Iraklı Kürtlerin bu çerçevede nasıl davranacaklarını dikkatle izlemektedir.
1991 Sonrasında İran’ın Kuzey Irak Politikası
İran devleti ve Iraklı Kürtlerin tarihi işbirliğine bakıldığında İran’ın Irak Kürtlerini bir tehdit olarak görmediği dikkat çeker. 20. yüzyıldaki İran-Irak ilişkilerinde, Tahran ve Iraklı Kürtler ortak düşmanlarına karşı stratejik müttefik konumunda olmuştur. Kürtler her dönemde Bağdat’a karşı Tahran’dan destek bulmuştur. Bu olgu I. Körfez Savaşı’ndan sonra değişmeye başlamıştır. Çünkü savaş beraberinde, İran’ın Kuzey Irak Kürtleri üzerindeki geleneksel hamiliğinin bitmesi ve hamilik rolünün bu sefer ABD tarafından devralınması sonucunu getirmiştir.
I. Körfez Savaşı’nda ABD, İsrail ve Türkiye’nin rolü İran’ı kaygılandırmaktaydı. İran'ın endişesi, kendi rejimine muhalif bazı grupların bu bölgeye yerleşme istekleriydi. Kuzey Iraklı Kürtlerin İran Kürtleri üzerindeki etkileri de endişesini artırıyordu. İran’ın bu dönemde Kuzey Irak politikası bölgede varlık gösteren ABD ve İsrail ile rejim muhaliflerinin etkinliklerini engellemek ayrıca Saddam'ın bölgeye girmemesini sağlamak temelinde şekillenmişti. Bu çerçevede İran, Iraklı Kürt gruplar ile ilişkisini koparmadı. Bu dönemde kendisiyle ortak kaygıları paylaşan Türkiye ve Suriye ile işbirliği arayışına girdi. Saddam’ın zayıf düşmesi ve İran’ın ABD’den duyduğu endişe Saddam ve İran’ı yakınlaştırabilirdi. İran, 1975 Cezayir Anlaşması’nda olduğu gibi gerektiğinde saf değiştirebileceğini göstermişti. İşte tam bu dönemde KDP ve KYP arasında çatışmalar yaşanmaya başladı. İran bu süreçte “arabulucu ve barıştırıcı” rolüne soyunsa[12] da aslında Celal Talabani liderliğindeki KYP’yi destekliyordu. Diğer taraftan, iç çatışma ve bölgedeki sürecin belirsizliği Iraklı Kürtlerin gelecekte İran’a yeniden muhtaç olmaları ihtimalini doğurmuş ve bu da onları ihtiyatlı davranmaya itmişti. Hatemi 1997 yılında iktidara geldiğinde İran komşuları ile güvene dayalı bir ilişki kurma çabasında oldu. Dış politikadaki başarısı Kürtleri endişelendirse de ülke içindeki demokratikleşme söylemi umutları yeşertmişti. Bu dönemde Iraklı Kürt gruplar, Tahran ile İranlı Kürt gruplar arasında diyalog başlatılması için arabuluculuğa soyunmuşlardır.
İran ve Kürtler arasındaki “ortak düşmana karşı tarihi işbirliği”, ABD’nin Irak’ı işgaliyle birlikte hükmünü yitirmeye başlamıştır. Irak’ın işgali İran açısından yeni bir dönemin başlangıcı anlamına gelmektedir. İran açısından bu dönem bir çelişki yumağıdır. Çünkü ABD’nin Irak’a yerleşmesi İran İslam Cumhuriyeti’ni ilk etapta ürkütmüştür. İran bir anda; “BM’yi ciddiye almayan”, müttefiklerini önemsemeyen, askerî operasyona hazır ve güçlü bir Amerika ile karşı karşıya kalmıştır. Halihazırda Irak’taki işgalden önce de, diğer komşusu Afganistan’a yerleşmiş ve “sıranın İran’a gelebileceğini” dillendiren bir ABD vardı. Şimdi ABD çok daha yakınında büyük bir tehdit olarak belirmiştir. Diğer taraftan, Irak’ın işgali İran’a yeni bir stratejik açılım fırsatı sunmuştur. Irak, tarihî olarak İran’ın Orta Doğu’ya açılımını engellemekte, stratejik enerjisini tüketmekte ve jeopolitik ufkunu daraltmaktaydı. Irak’ın askerî anlamda en güçlü Arap devleti olması Arapları Tahran karşısında korumaktaydı. Ama Saddam’ın devrilmesi ile İran, Körfez ve Arap Ortadoğu’sunda rakipsiz kalmıştır. Şiilerin etkin olduğu yeni bir Irak doğmuştur. Şiilik ciddi bir siyasi etken olarak ilk önce İran ve daha sonra Lübnan’da kendisini gösterse de, gerçek anlamda bölgesel bir etken haline gelmesi Irak’ın işgalinden sonra mümkün olmuştur. Saddam’ın varlığı Şii potansiyelinin önündeki en büyük engeli oluşturmuştur. Arap Şiiliğinin Irak’ta iktidara gelmesi bölgede Şii jeopolitiğinin yükselişine neden olmuştur. Şii jeopolitiği İran’ın stratejik ufkunu genişleterek, yeni bir manevra alanına sahip olmasını sağlamıştır. [13]
Irak’taki gelişmeler İran’ın gözünde Kuzey Irak’ın stratejik öneminin değişmesine neden olmuştur. İran’ın Irak merkezî yönetimini zayıflatmak için Kürtlere ihtiyacı kalmamıştır. Başka bir ifade ile Saddam’ın devrilmesi ile İran ve Iraklı Kürtleri birleştiren ortak düşman ortadan kalkmıştır. ABD, Kürtlerin müttefiki İran’ın düşmanı olmuştur. Böylece İran ve Iraklı Kürtlerin ilişkisinin içeriği değişmiştir. Çünkü artık İran’ın yeni stratejik kurgusunun sahnelendiği yer Bağdat, başoyuncusu ise Şiiler’dir.
İran’ın en önemli dış politika gündemi, ABD ve İsrail ile ilişkileri ve nükleer çalışmaları nedeniyle yaşadığı sorundur. İran, ABD ve İsrail tarafından saldırıya uğrayabileceği ihtimalini dikkate almaktadır. İşte Irak bu açıdan büyük önem taşımaktadır. İran, toprak talebi olmayan, ABD ve İsrail’in bölgedeki arayışlarını kısıtlayan, Sünni Arap devletlerini sınırlandıran ve Basra Körfezi’nin güvenliği konusunda kendisiyle işbirliğine girecek yeni bir Irak görmek istemektedir. İran’ın bu arzusu ABD’nin eliyle bir ölçüde gerçekleştirilmişse de İran’ın nihai zaferi ancak ABD’nin Irak’tan yenik çıkmasıyla gerçekleşebilecektir. Irak gerçeğine bakıldığında ABD halen hedefine ulaşamamıştır ve geleceğe endişeyle bakmaktadır. Saddam devrilmiş ama Irak’ta ABD’nin tam anlamıyla güvenemediği Şiiler etkinlik kazanmıştır. Şii-Sünni çatışmasının durmaması, Irak toprak bütünlüğünün korunamaması ihtimalini de doğurmuştur. Parçalanma durumu, gerek Şiileri gerek Sünnileri dinî bir yönetime itebilir. Bu ise ABD ve İsrail’in işini zorlaştırırken İran’a yarayabilir. Arap yönetimleri Saddam’ı istemiyorlardu ancak gelinen noktada Saddam dönemine göre çok daha büyük bir tehdit algılamaktadırlar. Sünni Arapların korkulu rüyası olan “Şii hilali”nin gerçekleşmesi ihtimali kuvvetlenmiş ve tarihî rakipleri İran çok güçlenmiştir.
İran daha önce Irak yönetimi ile Kuzey Irak üzerinden hesaplaşırken, şimdi Bağdat üzerinden ABD, İsrail ve bölge devletleri ile hesaplaşmaya başlamıştır. Kürtler ise bu satranç tahtasında İran’a ve Şiilere oyun alanı yaratmaktadır. Kuzey Irak sorununun varlığı ve Kürtlerin ayrılıkçı istekleri “Irak’ın parçalanma korkusunu” canlı tutmaya yaramıştır. Bu korku Irak’ı bölge devletlerinin birinci sorunu haline getirmektedir. Bu ise, bir taraftan bölge devletlerinin oyun alanını daraltırken diğer taraftan da ABD’yi bölgesel politikalarını sorgulamaya itmektedir. Sünni Arapların ABD-Şii işbirliğinden rahatsızlık duymaları, Amerikan karşıtlığı için yeni bir neden oluşturmaktadır. Bu koşullar da Ahmedinejad’ın Amerika karşıtı radikal söylemlerini beslemektedir.
İran, yeni Kuzey Irak politikasında Türk dış politikasını etkileme hesapları yapmaktadır. Tahran, ABD ile olan gerginliğinde Türkiye’nin tarafsız kalmasını istemektedir. Türkiye ve ABD’nin Kuzey Irak konusunda farklı bakış açılarına sahip oldukları bilinen bir gerçektir. Kuzey Irak, Türkiye ile ABD’nin bölgesel işbirliğini belli ölçüde sınırlandırırken Türkiye’yi İran ve Suriye’ye doğru itmektedir. Irak’ın toprak birliğinin korunamaması korkusu Türkiye’yi İran nükleer sorunu bağlamında daha pasif bir politika izlemesine neden olmaktadır. ABD’nin Kuzey Irak ve özellikle de PKK konusunda Türkiye’nin isteklerine duyarsız kalmasına karşılık İran’ın söyleminin Türkiye’ye çok daha yakın bir noktada gözükmesi, Türk toplumunun da dikkatini çekmektedir. Bu açıdan bakıldığında, Kuzey Irak sorununun çözümsüz kalması ve Kürtlerle Türkiye arasında gerginliğin sürmesi İran’ın bölgesel politikasına yarar sağlamaktadır.
Diğer taraftan İran, Türkiye’nin Kuzey Irak’taki niyetlerine güvenmemekte ve Türkiye’nin gerçek niyetinin Musul ve Kerkük petrolünü ele geçirmek olduğunu düşünmektedir. Bu nedenle Türkiye’nin Kuzey Irak’a müdahalesine karşı çıkarak etkinliğini sınırlandırma arzusundadır. Bu algılama İran’ın Türkmenlere karşı mesafeli tutumunun da altında yatan nedendir. İran, Türkmenleri Türkiye’nin Irak içindeki bir uzantısı ve bir nevi “truva atı” olarak görmektedir. Türkmenler arasında Şii Türkmenleri destekleyerek onları Şii Araplara yaklaştırmak istemektedir. Ayrıca Kürtlerin Türkmenlere yönelik baskılarını görmezden gelmektedir. Türkmenleri kurucu öğe olarak değil, azınlık olarak görmektedir.
Yukarıda Kuzey Irak’ın İran-ABD gerginliği çerçevesinde taşıdığı öneme değinilmişti. İran, Iraklı Kürtlerin ABD-İran gerginliğinde nerede yer alacaklarını dikkatle izlemektedir. Kürtlerin ABD ve İsrail ile olan ilişkilerinden, bu ülkelerin Kuzey Irak’a yerleşmelerinden ve Kuzey Irak’ı İran karşıtı faaliyetleri için üs haline getirmelerinden endişe duymaktadır.[14] Kürtler bu konuda güven vermeye çalışsalar da İran’ı tatmin edememektedir. Nitekim İran, İranlı muhalif Kürt grupların Kuzey Irak’taki bürolarının kapatılmasını ve çalışmalarının durdurulmasını istemektedir.[15] Buna karşılık Kürtler, İran’a karşı manevra alanlarını daraltmamak için Tahran’ın taleplerine “tatmin edici” bir karşılık vermemektedir.
Kürtler açık şekilde İran’ı karşılarına almak istememekte ve İran-ABD gerginliğinde tarafsız kalacaklarını belirtmektedir. Kuzey Irak’ın İran ile ABD arasında bir hesaplaşma alanı olmasından endişe duymaktadırlar. Erbil’deki İranlı diplomatların ABD tarafından yakalanmasından sonra ise bu gerginliğin dışında kalmaları mümkün görünmemektedir. Bu nedenle, İran-ABD ilişkilerinin düzelmesini istemektedirler. Son dönemde İran-ABD diyaloğunun başlatılmasında “Bağdat kanalı” adı verilen girişimde Şiilerin yanı sıra Kürtler de bulunmaktadır. Iraklı Kürtlerin bekâlarını sürdürebilmeleri için Türkiye ve İran gibi iki büyük komşunun en azından birinin desteğine ihtiyaçları vardır. Bir komşusu ABD ile iyi ilişkisi olmasına karşılık onlardan rahatsızlık duymakta, diğer komşusu ise ABD ile kötü bir ilişkiye sahip olmasına rağmen açıkça karşıt bir tavır takınmamaktadır. Irak Kürtleri, komşuları arasında en fazla İran’dan destek almalarına rağmen yine en çok ondan korkmaktadır. Zira bölge devletlerin içinde Kürtlere en çok zarar verebilme olanağına sahip ülke İran’dır. İran’ın devlet yapısı ve saldırgan dış politika geleneği nedeni ile istikrasızlık yaratabilecek potansiyel ve araçlarının olduğunun farkındadırlar. Diğer taraftan İran ile ters düşmeleri durumunda Iraklı Şiileri kaybetmeleri yüksek bir ihtimaldir. Ayrıca bu durum, Kuzey Irak konusunda İran-Türkiye-Suriye işbirliğini zora sokabilir.
Kürtler, Türkiye’yi sınırlandırma çabası çerçevesinde İran’a karşı daha olumlu ve duyarlı bir tutum sergilemektedir. Nitekim Kürtler Türkiye’ye karşı saldırgan bir söylem kullanmayı tercih ederken, ABD’nin İran’a karşı daha ılımlı davranmasını istemektedir. Halkın Mücahitleri Örgütü’nün Irak’tan çıkarılmasını isterken, PKK’ yı koruma ve barındırma çabası içindedirler.
Sonuç ve Genel Değerlendirme
İran, kendisinden toprak talebinde bulunmayan bir Irak ile iyi ilişki kurma arzusunu 20. yüzyıl boyunca defalarca göstermiştir. Ancak Irak’ın yayılmacı ihtirası durmamış; Kuveyt, Suudi Arabistan ve İran ile olan ilişkilerine bu ihtiras damgasını vurmuştur. İran bu nedenle, zayıf bir Irak’ı tercih etmektedir.
İran'ın Irak politikası 1920'den günümüze kadar paradoksal bir çerçevede şekillenmiştir. Irak’ın toprak bütünlüğünü istese de her zaman etnik ve mezhepsel farklılığı merkezî yönetime karşı kışkırtmıştır. Irak'ı zayıflatmak için devrim öncesi sadece Kürtleri, devrimden sonra ise Şiileri ve Kürtleri desteklemiştir. Irak’taki Kürtlerin ve Şiilerin merkezkaç eğiliminin pekişmesinde İran'ın önemli rolü olmuştur. “Dost bir Irak”ın ortaya çıkmasının yolunun Sünni Arapların tarihî egemenliği kırmaktan geçtiğini görmüş ve Şiiler ile Kürtler bu çerçevede önem kazanmıştır. Başka bir ifadeyle, dost bir Irak’ın güvencesini, etnik ve mezhepsel farklılığın siyasal alana taşınmasında görmüştür. Bu durum İran'a hem nüfuz alanı açmakta, hem de Irak'ı dış oyunlara daha açık hale getirerek İran karşısında zayıf bir pozisyona itmektedir. İran’ın, ABD’nin Irak’ı işgali sonrasında bu tarihî hedefine ulaştığını söylemek mümkündür.
Türkiye’de gündemin en ön sıralarındaki konulardan biri olan Kuzey Irak’taki gelişmeler, İran basınına hemen hemen hiç yansımamaktadır. Resmî yetkiler “Irak’ın toprak bütünlüğüne saygılı” olduklarını tekrar etmek dışında hiç bir açıklama yapmamaktadır. Üstelik İran, Kuzey Irak’taki “Kürdistan Bölgesel Yönetimi”ni resmî olarak tanımakta ve bu bölgenin yöneticileri İran resmî yetkilileri tarafından kabul edilmektedir. “Kürdistan Bölgesel Yönetimini” ifadesi hem resmî yetkililer hem de basında yaygın olarak kullanılmaktadır. İran ve Iraklı Kürtler arasında son dönemde çeşitli alanlarda işbirliği komiteleri kurulmuştur. Erbil’de İranlı diplomatların kaçırılması olayının ardından ilişkilerin geliştirilmesi gündeme gelmiştir.
İran, Iraklı Kürtleri Bağdat'la hesaplaşma aracı olarak görmüş ve defalarca faydalanmıştır. Ancak Saddam'ın devrilmesi ve Şiilerin etkinlik kazanmasıyla birlikte Kürtlerin bu çerçevede İran için önemi kalmamıştır. Ancak Iraklı Kürtlerin merkezkaç eğilimi yine İran’ın işine yaramaktadır. Kürtlerin siyasi duruşu Irak’ın geleneksel Arap ve Sünni Arap kimliğinin egemenliğini kırmaktadır. Söz konusu durum Irak’ın Arap dünyası ile olan ilişkisini karmaşık hale getirmektedir. Ayrıca Şiilerin kazandığı etkinlik, Irak’ı İran’a yaklaştırırken, Sünni Araplardan uzaklaştırmaktadır.
Kuzey Irak’taki merkezkaç eğilim Türkiye üzerinde ise baskı oluşturmaktadır. Türkiye-ABD ilişkileri olumsuz etkilenmekte, Türk toplumunda Amerikan ve İsrail karşıtlığı zemin kazanmakta ve Ankara’nın bölgesel manevra alanı daralmaktadır. “Irak’ın parçalanma korkusu” Türk dış politikasının enerjisini azaltmakta ve farklı stratejik çıkarlarını gerçekleştirme konusunda Türkiye’nin inisiyatif almasını zorlaştırmaktadır. Bu şartlar, İran-Türkiye ilişkilerinde İran’ın lehinde önemli bir ortam oluşturmaktadır.
İran’ın politikalarına baktığımızda Irak’ın toprak bütünlüğünün “olmazsa olmazlar” arasında yer almadığı görülmektedir. Irak üzerinde bölgesel ve küresel güç mücadelesi dikkatle değerlendirildiğinde parçalanmış bir Irak senaryosundan en az zararla çıkacak devlet İran’dır. Irak parçalanırsa Sünniler, Kürtler ve Şiiler olarak üç bölge oluşur. Kürt bölgelerinde laik bir devlet kurulsa da, Şii ve Sünni bölgelerinde mezhep temelli devlet kurulması büyük bir ihtimaldir. Sünnilerin bugün yürüttüğü direniş gelecekte varolabilecek devletlerinin ne denli şiddetli bir Amerika ve İsrail karşıtı olacağını göstermektedir. Üstelik Şii bölgeleri de İran’ın nüfuz ve etkinlik alanı haline gelebilir. Bu çerçeve bir taraftan da İsrail-Türkiye ilişkilerinin Irak bağlamında yeniden şekillenmesine de neden olabilir. Böyle bir denklemde de Kürtler, Sünni Arap devletleri ve Türkiye karşısında direnebilmek için İran’a ve Şiilere yaklaşabilir. İşte bu u açıdan bakıldığında, İran’ın dillendirmediği bir B planı olabilir.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bkz. Esger Ceferi Veldani, Berresi-e Tarihi Ehtelafat-e Merzi-e İran ve Erag, Tahran, Defte-e Mutaleat-e siyasi ve Beynelmoleli, 1376.
[2] Cehangir Keremi, “Siyaset-e İran Der Gebal-e Kordestan”, Siyaset-e Defayi, Tahran, Sayı 26-27, s. 80.
[3] Iraklı Kürtler ile merkez yönetim arasındaki çatışma hakkında daha detaylı bilgi için bkz. Kendal, Kordha, Tahran, Ruzbehan Yayınevi, 1372, ss.173-247.
[4] Kendal, s.192.
[5][5] Abdulreza Huşeng Mehdevi, Siayeset-e Hariciye İran Der Dovrey-ePehlevi, Tahran, Peykan Yayınevi, 1377, s.259.
[6] Nitekim Mesut Barzani El-Arabiye televizyon kanalıyla yaptığı söyleşide “ bu anlaşmanın çok acı olduğunu ve geçerliliğini yitirdiğini” söylemiştir. http://fardanews.com/shownews.php?id=10478.
[7] Haşım Ahmetzade, “Ez Hozey-e Egelliyetha”, http://www.washingtonprism.org/
[8] Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bkz. Emre Bayır, ‘Fars Milliyetçiliği ve Güney Azerbaycan Milli Direniş Hareketi’, Avrasya Dosyası, Cilt 5 Sayı 3, Sonbahar 1999.
[9] “Negahi Be Negş-e Molla Mustefa Barzani Der Tehevulat-e Kordestan-e Erag” www.ir-psri.com.
[10] Anfal operasoyunu 1988 yılında başlatıldı. ıÜü Al Anfal, “Allah ve Saddam adına kafirlerin yok edilmesi, malının mülkünün talan edilmesi” anlamını gelmektedir. Operasyonda 180 bin Kürt ve Türkmen hayatını kaybetti. Yerleşim merkezleri haritadan silindi. Ayrıca kimyasal silahların kullanıldığı iddia edilmektedir.
[11] Rıza Türk, “Azerbaycan ve Meseley-e Kord”, Çenllibel, Cilt 1 Sayı 3, Negede , 1383, s.45.
[12] Cehangir Keremi, s.81.
[13] Şii jeopolitiği ve bölgesel etkileri için bkz. Arif Keskin “ Şii Jeopolitiği ve Suudi Arabistan-İran İlişkileri”, Stratejik Analiz, Cilt 8 Sayı 85, Mayıs 2007.
[14] Bu konuda İran’ın endişelerini en iyi Mehr haber ajansı tarafından hazırlanan bir yorum göstermektedir. http://www.mehrnews.com/fa/NewsPrint.aspx?NewsID=388806.
[15] “Hemsaygan Nemitevanend Hezine Defa Ez Teroristaha ra Perdaht Konend”, www. Baztab.com.
http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=1&yazi=1383
Dəmir yolu tələsi...express gazetesi
Ələkbər Raufoğlu
Tehran Bakını İraq tranzitinə qoşmaq istəyirTehran Bakını Avropa mallarının İraqa daşınmasında tranzit ölkə kimi iştiraka dəvət edir. Bunu İranın Azərbaycandakı səfiri Нasir Həmidi Zare şənbə günü jurnalistlərlə görüşdə bəyan edib.İdeya baş tutarsa, Avropa və Rusiyadan gələn mallar Azərbaycan vasitəsi ilə Ərdəbilə, ordan da (Ərdəbil-Bostanabad-Mərz marşrutu ilə) İraq sərhədinə daşına bilər."Mən xeyli müddətdir ki, bu məsələ ilə bağlı şəxsən öz adımdan təkliflərimizi irəli sürürəm, amma hələ baş tutmur. Layihə gerçəkləşsə, bu, İraqa aparılan yüklərin yolunu 800 kilometr qısaldardı, həm də yolu daha rentabelli edərdi", - səfir deyib. Planın reallaşması üçün Azərbaycan Astarası ilə İran Astarası arasında 8 kilometrlik dəmiryolu tikilməlidir. İran tərəfi hətta bu işin xərcini də öz üzərinə götürməyə hazırdır.Tezliklə iki ölkənin hökumətlərarası iqtisadi komissiyası Bakıda toplaşacaq və bütün bu məsələlər, eləcə də ölkələrarası münasibətlər barədə müzakirə aparılacaq. Yaz aylarında isə Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin İrana cavab səfəri (Prezident Əhmədinecat ötən il Bakıda olmuşdu) nəzərdə tutulur. Səfir onu da deyib ki, 2008-ci ildə yüksək səviyyədə bir sıra qarşılıqlı səfərlər də nəzərdə tutulub. Belə ki, hər iki ölkənin xarici işlər, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, səhiyyə, ticarət və energetika nazirlərinin bir-birini ziyarətləri planlaşdırılır. Rəsmi rəqəmlərə görə, son bir ildə Azərbaycan-İran ticarət dövriyyəsi 600 milyon ABŞ dolları dəyərində olub. İran bu rəqəmi bir neçə dəfə artırmaq istəyir. Səfirin fikrincə, dəmir yolu işə düşsə, bu, qarşılıqlı dövriyyəni bir neçə qat artırardı: "Bu layihənin həyata keçirilməsi iki ölkə arasında yük daşımalarının həcmini 200 min tondan 1 milyon 200 min tona qədər artırmağa imkan verər".Eyni zamanda, Zare diqqəti buna yönəldir ki, sərhədyanı bölgələrdə "çamadan ticarəti" də var. Və bunu, rəsmi dövriyyənin üzərinə gəldikdə, ölkələrarası real ticarət həcmi qat-qat artıqdır.Bakı risk etmir...Qeyd edək ki, Qərb, xüsusilə də ABŞ son aylar Rusiyadan İran vasitəsi ilə İraqa yük tranzitindən şübhələrini bir neçə dəfə dilə gətirib. Vaşinqtonda narahatdırlar ki, Tehran bu marşrutla həm özü Rusiyadan "təhlükəli məhsullar" ala, həm də İraqdakı terrorçu qüvvələri silahlandıra bilər. Diplomatik mənbələr də "Ekspress"ə Azərbaycanın bu layihəyə maraq göstərməməsini siyasi səbəblərlə əlaqələndiribdər. "Xüsusilə də Vaşinqtonun Tehranın iqtisadi orbitini daraltmağa çalışdığı bir vaxtda belə bir işə baş qoşmaq risk olardı", - mənbə vurğulayıb.Nəqliyyat nazirliyinin nümayəndəsi isə İran tərəfinin təklifini "tələ" adlandırıb, onun fikrincə, Tehran bununla yalnız siyasi maraq güdür və Azərbaycanı Qərbin qəzəbinə gətirmək istəyir. Səfir Zare isə "Ekspress"in "Bir halda ki, İran tərəfi dəmir yolunun tikintisini də üzərinə götürür, onda Bakı nədən bu layihənii istəməsin?" sualını cavabsız buraxıb.Tehran daha şübhələnmir...İran səfiri bir neçə ay əvvəl Bakı ilə Tehran arasında yaranmış casus qalmaqalına isə özünəməxsus münasibət bildirib. Deyib ki, belə məsələ "yox idi", hazırda da ölkələr arasında heç bir şübhə və narahatlıq yoxdur. Xatırladaq ki, Azərbaycanın Milli Təhlükəsizlik Нazirliyi şərti adı "Səidin dəstəsi" olan qrupu İranın kəşfiyyat orqanları ilə işbirliyində ittiham edirdi. Tehran isə bununla razılaşmırdı, Bakıdan fakt istəyirdi. Səfir Zare iki ölkə arasında 12 ildir ki, müzakirə olunan vizasız gediş-gəliş məsələsindən də danışıb. Dediyinə görə, İran Azərbaycanla gediş-gəlişi asanlaşdırmaq üçün vizanın sadələşdirmə prosesini həyata keçirib. Ölkə parlamenti 12 il əvvəl Bakı ilə müvafiq sənədi ratifikasiya edib: "Azərbaycan da məqsədəuyğun hesab etdiyi vaxtda viza reжiminin tam ləğvi ilə bağlı sənədi qəbul edəcək". Eyni zamanda, səfirə görə, viza reжimi tam ləğvi "təcrübi əhəmiyyət daşımır", çünki İran artıq həm sərhədyanı bölgələrdən, həm də Нaxçıvan ərazisindən bu ölkəyə səfərə gedən Azərbaycan vətəndaşlarına pulsuz viza verir. Bundan əlavə, Cənub qonşumuza ticarət və ya müalicə məqsədilə gedən Azərbaycan vətəndaşlarına da 6 aylıq və ya 1 illik viza verilir. "Ermənistan geriqalmış ölkədir"İran səfirinin İrəvan-Tehran münasibətləri barədə açıqlamaları da özünəməxsus olub. Ötən il iki ölkə arasında imzalanmış hərbi əməkdaşlıq barədə sazişə münasibət bildirərkən diplomat deyib ki, İran Ermənistanla yalnız humanitar xarakterli əməkdaşlıq edir. Belə ki, Ermənistan "geridəqalmış" ölkədir və onun imkanlarını, insanların yaşayışı baxımından ehtiyaclarını Azərbaycanla müqayisə etmək olmaz: "Ermənistanla hərbi əməkdaşlığımızda Azərbaycan üçün narahatlıq doğuran heç bir məqam yoxdur. Orada yalnız İranın Ermənistan Ordusunun şəxsi heyəti üçün qida məhsulları ixrac etməsi nəzərdə tutulub". Eyni zamanda, səfir əlavə edib: "Amma mən heç vaxt Azərbaycanın hansısa xarici ölkə ilə bu səpkidə müqavilə bağlamasını istəmirəm. İstərdim ki, azərbaycanlılar bu məsələdən narahatlıq duymasınlar". Təbrizdə Ermənistan konsulluğunun açılmasına münasibət bildirərkən isə səfir Zare dedi ki, bu, sırf qonşuluq siyasətidir və Azərbaycanın Türkiyə və Gürcüstanla olan əməkdaşlığına oxşayır: "Amma Azərbaycanla Ermənistan nə daimi düşmən, nə də dost olmayacaqlar. Ermənistan bu dostluğu qonşuluğa yaraşmayan hərəkəti ilə zədələyib- Azərbaycanın torpaqlarını işğal etməklə. Ymid edirəm ki, problemlər həll olunduqdan sonra Azərbaycanda belə suallar da yaranmayacaq".Tehranın ümidi demokratlaradırİran səfiri ABŞ-ın da ünvanına daş atmağı unutmadı: "Buş bizimlə meşə qanunları ilə davranır. Özlərini ağabəy kimi aparmaq istəyirlər. Bizdən enerжimizi ucuz alıb, öz texnikalarını baha satmaq istəyirlər. Bu, abırsızlıqdır". Zarenin sözlərinə görə, İran ABŞ-ı özünə düşmən saymır: "Biz onlara deyirik ki, gəlin dialoq aparaq, probelmlərimizi müzakirə edək. Amma gəlmirlər. Görünür, özlərindən qorxurlar. Bizim problemimiz Amerikada bir para rəhbərlərlədir, ABŞ-la deyil. Onlar bununla heç nə qazana bilməzlər"."Ekspress"in "ABŞ-da demokratlar hakimiyyətə gələrsə, İrana münasibət dəyişə bilərmi?" sualına səfir müsbət cavab verib: "30 ildir bizi hədələyirlər. Əllərindən gələni əsirжəmədilər, heç nə də edə bilmədilər. İndi isə cəhalətlərinin qurbanı olublar. Ymid edirik ki, seçkidın sonra yeni gələnlər bəşəriyyəti düşünərlər və yeni siyasətə başlayarlar".İran diplomatı onu da deyib ki, ölkəsi dinc məqsdəli nüvə planlarından əl çəkməyəcək. Və ABŞ da "heç vaxt İranı vura" bilməz
Tehran Bakını İraq tranzitinə qoşmaq istəyirTehran Bakını Avropa mallarının İraqa daşınmasında tranzit ölkə kimi iştiraka dəvət edir. Bunu İranın Azərbaycandakı səfiri Нasir Həmidi Zare şənbə günü jurnalistlərlə görüşdə bəyan edib.İdeya baş tutarsa, Avropa və Rusiyadan gələn mallar Azərbaycan vasitəsi ilə Ərdəbilə, ordan da (Ərdəbil-Bostanabad-Mərz marşrutu ilə) İraq sərhədinə daşına bilər."Mən xeyli müddətdir ki, bu məsələ ilə bağlı şəxsən öz adımdan təkliflərimizi irəli sürürəm, amma hələ baş tutmur. Layihə gerçəkləşsə, bu, İraqa aparılan yüklərin yolunu 800 kilometr qısaldardı, həm də yolu daha rentabelli edərdi", - səfir deyib. Planın reallaşması üçün Azərbaycan Astarası ilə İran Astarası arasında 8 kilometrlik dəmiryolu tikilməlidir. İran tərəfi hətta bu işin xərcini də öz üzərinə götürməyə hazırdır.Tezliklə iki ölkənin hökumətlərarası iqtisadi komissiyası Bakıda toplaşacaq və bütün bu məsələlər, eləcə də ölkələrarası münasibətlər barədə müzakirə aparılacaq. Yaz aylarında isə Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin İrana cavab səfəri (Prezident Əhmədinecat ötən il Bakıda olmuşdu) nəzərdə tutulur. Səfir onu da deyib ki, 2008-ci ildə yüksək səviyyədə bir sıra qarşılıqlı səfərlər də nəzərdə tutulub. Belə ki, hər iki ölkənin xarici işlər, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, səhiyyə, ticarət və energetika nazirlərinin bir-birini ziyarətləri planlaşdırılır. Rəsmi rəqəmlərə görə, son bir ildə Azərbaycan-İran ticarət dövriyyəsi 600 milyon ABŞ dolları dəyərində olub. İran bu rəqəmi bir neçə dəfə artırmaq istəyir. Səfirin fikrincə, dəmir yolu işə düşsə, bu, qarşılıqlı dövriyyəni bir neçə qat artırardı: "Bu layihənin həyata keçirilməsi iki ölkə arasında yük daşımalarının həcmini 200 min tondan 1 milyon 200 min tona qədər artırmağa imkan verər".Eyni zamanda, Zare diqqəti buna yönəldir ki, sərhədyanı bölgələrdə "çamadan ticarəti" də var. Və bunu, rəsmi dövriyyənin üzərinə gəldikdə, ölkələrarası real ticarət həcmi qat-qat artıqdır.Bakı risk etmir...Qeyd edək ki, Qərb, xüsusilə də ABŞ son aylar Rusiyadan İran vasitəsi ilə İraqa yük tranzitindən şübhələrini bir neçə dəfə dilə gətirib. Vaşinqtonda narahatdırlar ki, Tehran bu marşrutla həm özü Rusiyadan "təhlükəli məhsullar" ala, həm də İraqdakı terrorçu qüvvələri silahlandıra bilər. Diplomatik mənbələr də "Ekspress"ə Azərbaycanın bu layihəyə maraq göstərməməsini siyasi səbəblərlə əlaqələndiribdər. "Xüsusilə də Vaşinqtonun Tehranın iqtisadi orbitini daraltmağa çalışdığı bir vaxtda belə bir işə baş qoşmaq risk olardı", - mənbə vurğulayıb.Nəqliyyat nazirliyinin nümayəndəsi isə İran tərəfinin təklifini "tələ" adlandırıb, onun fikrincə, Tehran bununla yalnız siyasi maraq güdür və Azərbaycanı Qərbin qəzəbinə gətirmək istəyir. Səfir Zare isə "Ekspress"in "Bir halda ki, İran tərəfi dəmir yolunun tikintisini də üzərinə götürür, onda Bakı nədən bu layihənii istəməsin?" sualını cavabsız buraxıb.Tehran daha şübhələnmir...İran səfiri bir neçə ay əvvəl Bakı ilə Tehran arasında yaranmış casus qalmaqalına isə özünəməxsus münasibət bildirib. Deyib ki, belə məsələ "yox idi", hazırda da ölkələr arasında heç bir şübhə və narahatlıq yoxdur. Xatırladaq ki, Azərbaycanın Milli Təhlükəsizlik Нazirliyi şərti adı "Səidin dəstəsi" olan qrupu İranın kəşfiyyat orqanları ilə işbirliyində ittiham edirdi. Tehran isə bununla razılaşmırdı, Bakıdan fakt istəyirdi. Səfir Zare iki ölkə arasında 12 ildir ki, müzakirə olunan vizasız gediş-gəliş məsələsindən də danışıb. Dediyinə görə, İran Azərbaycanla gediş-gəlişi asanlaşdırmaq üçün vizanın sadələşdirmə prosesini həyata keçirib. Ölkə parlamenti 12 il əvvəl Bakı ilə müvafiq sənədi ratifikasiya edib: "Azərbaycan da məqsədəuyğun hesab etdiyi vaxtda viza reжiminin tam ləğvi ilə bağlı sənədi qəbul edəcək". Eyni zamanda, səfirə görə, viza reжimi tam ləğvi "təcrübi əhəmiyyət daşımır", çünki İran artıq həm sərhədyanı bölgələrdən, həm də Нaxçıvan ərazisindən bu ölkəyə səfərə gedən Azərbaycan vətəndaşlarına pulsuz viza verir. Bundan əlavə, Cənub qonşumuza ticarət və ya müalicə məqsədilə gedən Azərbaycan vətəndaşlarına da 6 aylıq və ya 1 illik viza verilir. "Ermənistan geriqalmış ölkədir"İran səfirinin İrəvan-Tehran münasibətləri barədə açıqlamaları da özünəməxsus olub. Ötən il iki ölkə arasında imzalanmış hərbi əməkdaşlıq barədə sazişə münasibət bildirərkən diplomat deyib ki, İran Ermənistanla yalnız humanitar xarakterli əməkdaşlıq edir. Belə ki, Ermənistan "geridəqalmış" ölkədir və onun imkanlarını, insanların yaşayışı baxımından ehtiyaclarını Azərbaycanla müqayisə etmək olmaz: "Ermənistanla hərbi əməkdaşlığımızda Azərbaycan üçün narahatlıq doğuran heç bir məqam yoxdur. Orada yalnız İranın Ermənistan Ordusunun şəxsi heyəti üçün qida məhsulları ixrac etməsi nəzərdə tutulub". Eyni zamanda, səfir əlavə edib: "Amma mən heç vaxt Azərbaycanın hansısa xarici ölkə ilə bu səpkidə müqavilə bağlamasını istəmirəm. İstərdim ki, azərbaycanlılar bu məsələdən narahatlıq duymasınlar". Təbrizdə Ermənistan konsulluğunun açılmasına münasibət bildirərkən isə səfir Zare dedi ki, bu, sırf qonşuluq siyasətidir və Azərbaycanın Türkiyə və Gürcüstanla olan əməkdaşlığına oxşayır: "Amma Azərbaycanla Ermənistan nə daimi düşmən, nə də dost olmayacaqlar. Ermənistan bu dostluğu qonşuluğa yaraşmayan hərəkəti ilə zədələyib- Azərbaycanın torpaqlarını işğal etməklə. Ymid edirəm ki, problemlər həll olunduqdan sonra Azərbaycanda belə suallar da yaranmayacaq".Tehranın ümidi demokratlaradırİran səfiri ABŞ-ın da ünvanına daş atmağı unutmadı: "Buş bizimlə meşə qanunları ilə davranır. Özlərini ağabəy kimi aparmaq istəyirlər. Bizdən enerжimizi ucuz alıb, öz texnikalarını baha satmaq istəyirlər. Bu, abırsızlıqdır". Zarenin sözlərinə görə, İran ABŞ-ı özünə düşmən saymır: "Biz onlara deyirik ki, gəlin dialoq aparaq, probelmlərimizi müzakirə edək. Amma gəlmirlər. Görünür, özlərindən qorxurlar. Bizim problemimiz Amerikada bir para rəhbərlərlədir, ABŞ-la deyil. Onlar bununla heç nə qazana bilməzlər"."Ekspress"in "ABŞ-da demokratlar hakimiyyətə gələrsə, İrana münasibət dəyişə bilərmi?" sualına səfir müsbət cavab verib: "30 ildir bizi hədələyirlər. Əllərindən gələni əsirжəmədilər, heç nə də edə bilmədilər. İndi isə cəhalətlərinin qurbanı olublar. Ymid edirik ki, seçkidın sonra yeni gələnlər bəşəriyyəti düşünərlər və yeni siyasətə başlayarlar".İran diplomatı onu da deyib ki, ölkəsi dinc məqsdəli nüvə planlarından əl çəkməyəcək. Və ABŞ da "heç vaxt İranı vura" bilməz
12 Şubat 2008 Salı
Azərbaycan Milli Azadliq Təskilatının qurulması haqqında bildiri
Azərbaycan Milli Azadliq Təskilatının
qurulması haqqında
BİLDİRİ
Dəyərli soydaşlar, əziz həmvətənlər!
İkiqütblü dünya düzəninin dağılması və Sovetlər Birliyi adlı Rusiya imperiyasının çökməsi bütün dünyada əsir millətlərin milli qurtuluş mübarizəsində olduğu kimi, dərin tarixi köklərə dayanan Azərbaycan milli hərəkatında da yeni bir mərhələnin başlanqıcı olmuşdur. Azərbaycanın quzeyində milli azadlıq hərəkatı sonucu müstəqil Azərbaycan hədəfinin gərçəkləşməsi və itirilmiş dövlət müstəqilliyinin yenidən bərpa edilməsi Azərbaycanın güneyində davam edən bu prosesi daha da sürətləndirmişdir.
Tarixdə olduğu kimi, indi də Azərbaycan geosiyasi və geostrateji özellikləri baxımından istər qlobal, istərsədə bölgəsəl siyasətlər üçün cox ciddi bir önəm daşımaqdadır. Avropa ile Asiyanin qovsağında yerləşib həm Asiya, həm də Avropa kültürünü özündə birləşdirən, Kiçik Asiyanı Orta Asiya ile qovuşduran və Türk dünyasının qızıl körpüsü sayılan Azərbaycan əlverişli mövqeyinə, zəngin təbii sərvetlərinə, böyük imkanlarına və s. baxmayaraq, hələ də fars şovinizminin pəncəsinə, hələ də istər qlobal, istərsə də bölgəsəl siyasətlər üçün passiv bir obyekt durumundadır.
Şübhəsiz, bu durum şərəfli bir keçmişə sahib olan qururlu bir millət-Azərbaycan türkü üçün dözülməz təhqirdən başqa bir şey deyildir. Uca millətimiz bu təhqirə layiq olmadığını çağdaş Azərbaycan milli hərəkatı sıralarında birləşərək, bütün potensiyalını bu hərəkatın hədəflərinin gərçəkləşməsinə yönəldərək, dosta və düşmənə açiqca göstərmişdir.
Günümüzdə Azərbaycanın güneyində BMT qərarları və beynelxalq hüquq normalarına uyğun olaraq davam edən müstəqil Azərbaycan uğrunda mübarizənin milli-mədəni müstəvidə (faz) böyük nailiyyətlər əldə edərək uğurla başa çatması çağdaş Azərbaycan milli hərəkatının milli-siyasi müstəviyə sarsılmaz ideoloji təməllərinə dayanaraq addım atmasını sağlamışdır. On illər boyu fəal insanlarımızın çoxu öz ömrünü milli olmayan yanlış yollarda çürütdü, gah rus qaynaqlı ideolojilərə üz tutub millətdən yox, siniflərden danışdı, gah dinçi olub ümmet nağılını bayraq elədi, gah farsdan çox farsçılıq yapdı və fars şovinizminin babasi Firdovsiden artıq irançi olub türk milli varlığına həqarətlə baxdı. İndi isə Azərbaycan türkü ayağa qalxıb öz milli haqqını istəməkdə və tək doğru yol olan milli yolla müstəqil Azərbaycan hədəfini doğru irəliləməkdədir.
Belə bir şəraitdə, Azərbaycanın güneyində müstəqillik hədəfinə yönəlik qutsal mübarizənin qalib gəlməsi üçün millətimizin bu hədəf doğrultusunda milli-siyasi təskilatlanması vacib şərtlərdən biri kimi getdikcə daha çox önəm qazanmaqdadır. Hər hansı bir cild altında gizlənir-gizlənsin, fars şovinizminin bütün təzahür formalarına qarşı duracaq və yalnız Azərbaycan türklüyünün milli mənafeyini əsas alacaq bu milli-siyasi təskilatlanma ehtiyaci günümüzün ən zəruri bir ehtiyacı kimi qabarmaqdadır. Azərbaycan türklüyünün milli-siyasi təşkilatlanma zərurəti zərbəni eyni nöqtələrə yönəldəcək ayri-ayri milli-siyasi təşkilatların, milli hədəfli qurumların yaranmasını gərəkdirir.
Məhz bu milli-siyasi təşkilatlanma zərurətindən irəli gələrək və Azərbaycanın milli-siyasi təşkilat qurumlarından biri olaraq biz milli demokratik mahiyyətli Azərbaycan Milli Azadlıq Təskilatını ( qisaca: AMAT ) yaradır və bildiririk ki, Azərbaycanın güneyinin qurtulusu və azadlığı uğrunda mübarizə aparan bütün qurumlarla əməkdaşlığa, işbirliyinə hazırıq.
AZƏRBAYCAN MİLLİ AZADLIQ TESKİLATI(AMAT)
25.12.2007
qurulması haqqında
BİLDİRİ
Dəyərli soydaşlar, əziz həmvətənlər!
İkiqütblü dünya düzəninin dağılması və Sovetlər Birliyi adlı Rusiya imperiyasının çökməsi bütün dünyada əsir millətlərin milli qurtuluş mübarizəsində olduğu kimi, dərin tarixi köklərə dayanan Azərbaycan milli hərəkatında da yeni bir mərhələnin başlanqıcı olmuşdur. Azərbaycanın quzeyində milli azadlıq hərəkatı sonucu müstəqil Azərbaycan hədəfinin gərçəkləşməsi və itirilmiş dövlət müstəqilliyinin yenidən bərpa edilməsi Azərbaycanın güneyində davam edən bu prosesi daha da sürətləndirmişdir.
Tarixdə olduğu kimi, indi də Azərbaycan geosiyasi və geostrateji özellikləri baxımından istər qlobal, istərsədə bölgəsəl siyasətlər üçün cox ciddi bir önəm daşımaqdadır. Avropa ile Asiyanin qovsağında yerləşib həm Asiya, həm də Avropa kültürünü özündə birləşdirən, Kiçik Asiyanı Orta Asiya ile qovuşduran və Türk dünyasının qızıl körpüsü sayılan Azərbaycan əlverişli mövqeyinə, zəngin təbii sərvetlərinə, böyük imkanlarına və s. baxmayaraq, hələ də fars şovinizminin pəncəsinə, hələ də istər qlobal, istərsə də bölgəsəl siyasətlər üçün passiv bir obyekt durumundadır.
Şübhəsiz, bu durum şərəfli bir keçmişə sahib olan qururlu bir millət-Azərbaycan türkü üçün dözülməz təhqirdən başqa bir şey deyildir. Uca millətimiz bu təhqirə layiq olmadığını çağdaş Azərbaycan milli hərəkatı sıralarında birləşərək, bütün potensiyalını bu hərəkatın hədəflərinin gərçəkləşməsinə yönəldərək, dosta və düşmənə açiqca göstərmişdir.
Günümüzdə Azərbaycanın güneyində BMT qərarları və beynelxalq hüquq normalarına uyğun olaraq davam edən müstəqil Azərbaycan uğrunda mübarizənin milli-mədəni müstəvidə (faz) böyük nailiyyətlər əldə edərək uğurla başa çatması çağdaş Azərbaycan milli hərəkatının milli-siyasi müstəviyə sarsılmaz ideoloji təməllərinə dayanaraq addım atmasını sağlamışdır. On illər boyu fəal insanlarımızın çoxu öz ömrünü milli olmayan yanlış yollarda çürütdü, gah rus qaynaqlı ideolojilərə üz tutub millətdən yox, siniflərden danışdı, gah dinçi olub ümmet nağılını bayraq elədi, gah farsdan çox farsçılıq yapdı və fars şovinizminin babasi Firdovsiden artıq irançi olub türk milli varlığına həqarətlə baxdı. İndi isə Azərbaycan türkü ayağa qalxıb öz milli haqqını istəməkdə və tək doğru yol olan milli yolla müstəqil Azərbaycan hədəfini doğru irəliləməkdədir.
Belə bir şəraitdə, Azərbaycanın güneyində müstəqillik hədəfinə yönəlik qutsal mübarizənin qalib gəlməsi üçün millətimizin bu hədəf doğrultusunda milli-siyasi təskilatlanması vacib şərtlərdən biri kimi getdikcə daha çox önəm qazanmaqdadır. Hər hansı bir cild altında gizlənir-gizlənsin, fars şovinizminin bütün təzahür formalarına qarşı duracaq və yalnız Azərbaycan türklüyünün milli mənafeyini əsas alacaq bu milli-siyasi təskilatlanma ehtiyaci günümüzün ən zəruri bir ehtiyacı kimi qabarmaqdadır. Azərbaycan türklüyünün milli-siyasi təşkilatlanma zərurəti zərbəni eyni nöqtələrə yönəldəcək ayri-ayri milli-siyasi təşkilatların, milli hədəfli qurumların yaranmasını gərəkdirir.
Məhz bu milli-siyasi təşkilatlanma zərurətindən irəli gələrək və Azərbaycanın milli-siyasi təşkilat qurumlarından biri olaraq biz milli demokratik mahiyyətli Azərbaycan Milli Azadlıq Təskilatını ( qisaca: AMAT ) yaradır və bildiririk ki, Azərbaycanın güneyinin qurtulusu və azadlığı uğrunda mübarizə aparan bütün qurumlarla əməkdaşlığa, işbirliyinə hazırıq.
AZƏRBAYCAN MİLLİ AZADLIQ TESKİLATI(AMAT)
25.12.2007
11 Şubat 2008 Pazartesi
ƏRDOĞAN ERMƏNİLƏRƏ QARABAĞDAN ÇIXIN” DEDİ
Türkiyənin baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan Münhendə keçirilən 44-cü Münhen təhlükəsizlik konfransında ermənistanın xarici işlər naziri Vardan Oskanyanın sualına sərt cavab verib.Türkiyə vətəndaşı olmayan 40 min erməninin bu ölkədə yaşadığını bildirən Ərdoğan, “Görəsən ermənilər niyə Ermənistandan və başqa ölkələrdən qaçıb mənim ölkəmə gəlirlər? Bu sualı öz-özünüzdən soruşun. Niyə gəldilər? Çünki Türkiyə sülh ölkəsidir”.Ermənilərdən Dağlıq Qarabağı tərk etmələrini tələb edən Ərdoğan bütün dünyanın Ermənistanı işğalçı dövlət kimi tanıdığını vurğulayıb.ÿ Baş nazir Minsk Qrupunun Qarabağla bağlı qərarını vermədiyi üçün prosesin ləngidiyini vurğulayıb.“Çıxın Qarabağdan. Tərk edin o yerləri. Orada yaşayan minlərlə, on minlərlə, yüz minlərlə azərbaycanlı öz yurduna, yuvasına qayıtsın. Onlar hamısı bizim soydaşlarımızdır. Bu fikrə müsbət yanaşın, sizin də sülh prosesində dəstəyiniz olsun. Kimin kimi evindən, yurdundan qovduğunu, kimin soyqırım törətdiyini Qarabağ hadisələri açıq-aydın göstərir” - deyə Ərdoğan bildirib.Baş nazir daha sonra 1915-ci il qondarma erməni soyqırımı hadisələrindən də bəhs edərək, “Bununla bağlı əlinizdə hansı sənədlər var? Mən 2005-ci ildən bəri arxivləri açmışam və 1 milyondan yuxarı sənədi ortaya çıxarmışam. Siz də arxivlərinizi açın və tarixçilər bunu qarşılıqlı araşdırsın” - deyib.
Kaydol:
Kayıtlar (Atom)
