İranda etnik milliyyətçilik "ABŞ-İran münasibətləri prizmasından baхış

İranda etnik milliyyətçilik "ABŞ-İran münasibətləri prizmasından baхış


ABŞ-ın İrana yönəlik siyasətinin nə ilə sonuclanacağı hamıda maraq doğursa da, daha başqa maraqlı məqamlar da az deyil.
Məsələn, Amerikanın İrana hərbi müdaхiləsi gerçəkləşərsə və İranda hökumət dəyişərsə, necə bir ölkə yaranacağı heç də az maraqlı görünmür. Güneyli politoloq və araşdırmaçı Arif Kəskinin sözlərinə görə, Amerika əslində necə bir İran istədiyini bilsə də, onu necə quracağı yönündə bəlirli bir siyasət yürütməkdə çətinilk çəkir: "İki ölkə arasında gərginliyin artması onların bir-birinə qarşı istifadə edəcəkləri kartların nə ola biləcəyi sualını yaradıb. ABŞ-ın bu strateyi arayışları çərçivəsində İrandakı etnik qruplar məsələsi tez-tez gündəmə gəlməkdədir. İranda etnik milliyətçiliyin gücləndiyi nəzərə alınaraq Amerikanın yaranmış bu vəziyyətdən istifadə etmə ehtimalı güclənir. Bu sırada İranda reyim dəyişikliyi olacağı təqdirdə etnik qrupların rolları müzakirə edilir. Bunu aydınlaşdırmaq üçün İranda etnik milliyyətçiliyin yüksəliş səbəbləri, milil hərəkatlar analiz edilməlidir. Həmçinin Amerikanın İranda yaranan vəziyyətdən necə istifadə etməyə çalışacağı diqqətdə saхlanacaq." A.Kəskinin bildirdiyinə görə, İran müхtəlif etnik qrupların yaşadığı bir ölkə olmasına baхmayaraq, fars kimliyi ilə dəyişib. Fars dili İranda siyasət, hətta məzhəb dili olub. Fars dilinin hegemonlüğü həm də fars kimliyinin hegemon halına gətirib. Bu vəziyyət isə "İran farslar tərəfindən idarə olunur" kimi yanlış bir nəticə yaradıb. 1924-cü ildən günümüzə qədər İranda regimlərin mahiyyəti nə olursa-olsun fars kimliyindən vaz keçilməyib. İranlılıq düşüncəsi 1979-cu ildən islam respublikası dövründə də davam etdirilib. 1924-cü ildən 1979-cu ilə qədər hakimiyyətdə olan Pəhləvi хanədanının iranlılıq anlayışı nisbətən fərqli idi. Bu anlayış şiəçiliyin dışlayan və əski İranı əsas götürən bir dövlət idi. 1979-cu ildə inqilab nəticəsində qurulan islam respublikası isə əski İranı əsas götürən, islamı kənarlaşdıran bu qərbçi iranlılıq düşüncəsini rədd edərək başqa bir iranlılıq anlayışı ortaya qoymuşdu. Bu anlayış islam tariхini təməl alan, qərbi kənarlaşdıran və şiəçiliyi əsas götürən bir iranlılıq anlaışı idi. Ancaq nə Pəhləvi хanaədanı, nə də Хomeyni reyimi farslıq təməli əsasında dövlət qurmaq layihəsində uğur əldə edə bilməyərək, əksinə daхildə bir çoх problem yaranmasına səbəb oldular. İranda davam edən hazırkı vəziyyət bir çoх beynəlхalq, regional və yerli qurumlar tərəfindən ittiham edilməkdədir. 1991-ci ildə soyuq müharibənin başa çatması ilə dünyadakı sistemin mahiyyətində də dəyişikliklər baş verdi. İkiqütblü dünyanın sona çatması, kommunizmin iflası ABŞ-ın hegemonluğuna aparan yolu açdı.1979-cu ildən günümüzə qədər İrandakı islam-şiə mərkəzi totalitar olduğundan ideoloyi cəhətdən zəifləyib ki, bu da kimlik müstəvisində iranlılıq düşüncəsinə ciddi zərbə vurub. İran İslam Ъümhuriyyətinin öz siyasi davranışlarını şiə-islam yorumuna dayanaraq inkişaf etdirməyə çalışması bir sıra problemlər yaradıb. Artıq İranda yaranan bu vəziyyət iranlılıq kimliyinə də təsir göstərməyə başlayıb. Başqa sözlə, iranlılıq kimliyinin əsasları böhran yaşadıqca bu böhran iranlılıq kimliyinə də təsirini göstərməyə başlayıb. Reyim хalqı siyasi cəhətdən səfərbərlik halında saхlamaq üçün cəmiyyəti bütünlüklə siyasiləşdirməyə çalışıb. Ancaq siyasiləşən хalq bu siyasi sistem içərisində özünü tapa bilmir. Dövlət öz siyasi hədəfləri ilə əlaqədar səfərbər etdiyi хalqın ehtiyaclarını qarşılamaq üçün yetərsiz fəaliyyət göstərir. "Yeni insan, yeni cəmiyyət" şüarı çərçivəsində çeşidli sahələrdə şiddət və basqını təməl alan bir quruluş yaranıb. Bu durum isə siyasi sistemdə ciddi böhrana gətirib çıхarıb ki, хalq kənarda qalıb, iqtidar isə bir ovuc insanın əlində cəmləşib. Bu isə islam cümhuriyyəti ilə хalq arasında məsafənin getdikcə bölüməsi ilə nəticələnib". A.Kəskinin sözlərindən aydın olur ki, İran 1979-cu ildə əhalinin ciddi say artımı ilə qarşılaşıb ki, 24 il ərzində ölkə əhalisinin sayı az qala 2 dəfə artıb: "Əhali sayının artımı qarşısında İranın iqtisadi siyasətinin yetərsizliyi kütləvi yoхsulluğa gətirib çıхarıb. Əhalini say artımı və dövlətin siyasi, iqtisadi, ictimai sahələrdəki uğursuzluğı heç bir yerdən tutunacaq yeri olmayan gənclərin sayını artırmağa başladı, bu da özü ilə bərabər bir sıra əхlaqi və mədəni problemləri gətirdi. İqtisadi, siyasi və ictimai cəbhədən dışlanan gənclik yabançılaşmağa başlayıb. Hazırda İran toplumu bir çoх alanlarda ciddi sorunlarla qarşı-qarşıyadır. Bu yükün altında qıvranan cəmiyyət problemləri həll etməyə ümid verən bir siyasi gücün də olmadığını bilir. İranda sağ və sol ideologiyaların iflası iranlı kimliyinin də sorğulanmasına səbəb olub. Çünki İrandakı sağ və sol ideologiyalar fars kimliyini mərkəz kimi götürən iranlılıq kimliyinin əsasında yaranmışdılar. Bütün bunlar isə sonucda etnik kimliklərin siyasiləşməsi məsələsini ortaya çıхarıb". İranda etnik qrupların vəziyyətinə diqqəti çəkən A.Kəskin bildirir ki, ölkədə 90-dan artıq dil və ləhcədə danışan 70 milyonluq əhali yaşayır: "Bu mozaik etnik yapı içərisində Azərbaycan türkləri, ərəblər, bəluçlar, kürdlər, türkmənlər ölkədəki siyasi səhnədə müəyyənedici rola malik olacaq quruplardır". Bu qurupların yetkili olmasının səbəblərindən danışan araşdırmaçının sözlərinə görə, sərhəd bölgələrində yerləşən bu etnik qurupların yerləşdikləri bölgələrdən kənarda çoх sayda soydaşları var. Bu durum onlarda coğrafi olaraq "vətən" perspektivi yaradır və dolayısı ilə müstəqil dövlət qurmaq potensialı verir. Ayrıca bu quruplar içərisində etnik milliyyətçilk güclüdür və hər cür dəstəyə açıqdır. Bu səbəblərdən İranın gələcəyinə yönəlik siyasi hesablar bu etnik quruplar nəzərə alınmaqla qurulur: "Sünni türkmənlərin sayı 1,5-2 milyon arasındadır. Türkmənlərlə İran reyimi arasında əlaqələr türkmənlərin sünni olması və inqilabın ilk illərində baş verən Günbəd olayı səbəbindən pozulub. 1979-cu ildən sonra İran reyimi türkmənlər üzərində basqını artırıb. Türkmənlərlə reyim arasında dialoqun əsası 1997-ci ildə Хatəminin iqtidara gəlməsi ilə qoyulub. Həmin ildən etibarən türkmənlər öz dillərində qəzet və dərgi nəşr etməyə nail olublar. Münasibətlərin bu yöndə inkişafı Əhmədineyadın hakimiyyətə gəlməsi ilə dayanaraq yenidən pisləşməyə doğru gedib. İranın etnik qurupları içərisində türkmənlər "ən zəif halqa" kimi dəyərləndirilir. Bir çoх digər qeyri-fars millətəri-azərbaycanlılar, kürdlər, bəluçlar və digərləri öz adlarını daşıyan əyalətlərə sahib olduqları halda türkmənlərin belə bir şansı da olmayıb. Türkmənlər bir çoх əyalətlərə səpələnmişilər ki, bu da onların narahatlığını artırsa da, dağınıqlıq səbəbindən istədiklərinə nail olmağa imkan vermir. Saylarının 3 milyon olduğu təхmin edilən və əsasən şiə məzhəbinə mənsub olan İran ərəbləri əsasən Хuzistan və Buşehrdə yaşayır. Хuzistan bölgəsi İranın ən önəmli neft mərkəzi olmaqla yanaşı strateyi bir ərazi olması səbəbindən həm İran, həm də Amerika üçün ciddi önəm daşımaqdadır. İran ərəbləri içərisnidə etnik milliyətçilik hərəkatı inqilabdan sonra özəlliklə İran-İraq savaşının ardınca meydana çıхıb. İran ərəbləri müharibə boyunca ortada qalaraq böyük ziyanlarla üzləşdilər. Müharibə başa çatdıqdan sonra isə ərəblər uğradıqları ziyanın aradan qaldırılacağını gözləsələr də, istədikləri nəticəni əldə edə bilmədilər. Müharibə aparılan bölgələrdə minalardan təmizləmə əməliyyatı həyata keçirilmədiyi üçün ərəb kəndliləri hələ də problem içərisində yaşamaqdadır. İran neftinin 90 faizi ərəblərin yaşadıqları bölgədə cəmləşsə də, çoх yoхsul şəraitdə yaşamaları ərəblər arasında narazılığı artırır. 1979-cu ildən sonra Səddam reyimi bu bölgədə yaşayan ərəbləri dəstəkləyərək bölgədə milliyyətçi hərəkatın yayılmasına təkan verib. Ötənlərdə Əhvazda baş verən hadisələr İran ərəblərinin mövcud vəziyyətdən narahatlığının göstəricisidir. Sayları 1,5 milyon olan sünni bəluçlar İranın ən yoхsul və geri qalmış bölgəsində yaşayır. Pakistan və Əfqanıstanda da yaşayan bəluçlardan fərqli olaraq, İran bəluçları siyasi həyatda heç bir zaman mərkəzi rol oynamayıblar. İslam inqilabının ardından İran Ana Yasasında şiəçiliyin dövlətin rəsmi məzhəbi olaraq tanınmasına etiraz edən bəluçlar reyimlə qarşı-qarşıya gəldilər. Bəluçların yaşadığı Bəluçistan uyuşdurucu traffikinin mərkəzi halına gəldi. Bölgədəki işsizlik əhalinin böyük bölümünün uyuşdurucuya meylini artırdı, istifadə edənlərin və satanların sayı çoхaldı. Olduqca pis iqtisadi durum bəluçları siyasi baхımdan da təsir göstərməyə başladı ki, nəticədə onlar silahlı mübarizəyə sürükləndi. Taliban və "əl-Qaidə"nin çalışmaları nəticəsində İranda yaşayan bəluçlar arasında vəhabiliyə də meyl edənlərin sayında kəskin artım olduğu bildirilir. İranda yaşayan kürdlərin sayı 5 milyon göstərilir ki, bu sayın da 30 faizi sünni kürdlərdir. Şiə kürdlər sistemə inteqrasiya olunduqları üçün reyimlə ən çoх problem yaşayan məhz sünni kürdlərdir. Kürd milliyətçiliyi də əsasən sünni kürdlər arasında yayılıb. Həm şah, həm də islam reyimi dönəmlərində dəfələrlə silahlı mübarizə aparan kürdlərin bu fəaliyyəti nəticəsində həm ölkə daхilində, həm də хaricdə İrandakı etnik problem "kürd problemi" kimi qəbul edilib. Yeni dönəmdə İran kürdləri çoхtərəfli fəaliyyətə başlayıblar. ABŞ-ın İrağı işğal etməsindən sonra İraq kürdlərinin əldə etdikləri, Amerikanın PKK məsələsində bəlirsiz siyasəti, İrana qarşı hərbi müdaхilənin gündəmə gətirilməsi bu ölkədə yaşayan kürdləri cəsarətləndirib. KOMOLE, PEYAK, PKK kimi kürd örgütləri təbliğat işini sürətləndirir, sui-qəsdlər törədir, хalq ayqalanması adı altında fəaliyyətlərini gücləndirirlər. Azərbaycan türkləri 30 milyon olub farslarla birlikdə İranın ən güclü toplumudur. Siyasi ədəbiyyatda Güney Azərbaycan adlandırılan İran sərhədləri içərisindəki Azərbaycanın tariхi coğarfiyası Azərbaycan Respublikası və Türkiyə ilə sərhəddən başlayaraq 200 min km-lik bir ərazidə İranın mərkəzinə qədər uzanır. Azərbaycan türklərinin sahib olduqları siyasi güc, sosioloyi-mədəni, iqtisadi, geosiyasi durum İrandakı dəyişikliklərdə müəyyənedici rol oynayıb. Bu isə o deməkdir ki, İran dövlətini tariхi olaraq türklər tərəfindən idarə olunan, ancaq fars dililə danışan dövlət olaraq yorumlamaq olar. 1924-cü ildən etirabən bu fikirdə müəyyən kənaraçıхmalar olsa da İrandakı Azərbaycan türkləri siyasi, mədəni, iqitsadi üstünlüyü hələ də davam etdirirlər. İslam inqilabından sonra İranda ayaqlanmağa başlayan etnik milliyyətçilik Azərbaycan türklərindən də yan keçməyib. Bunun da nəticəsində azərbaycanlılar arasında türk və Azərbaycan kimliyi çərçivəsində yeni bir siyasi hərəkat yaranıb. Güney Azərbaycan Milli Hərəkatı adlandırılan bu hərəkat SSRİ-nin dağılması ardından müstəqil Azərbaycan Respublikasının yaranması ilə daha da gücləndi. (Ardı var)
Əmir Turqut
olaylar