“ŞUŞASIZ AĞDAM KİMƏ LAZIMDIR?”

«Atlas» Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri

elsah@box.az

elxan.azeriblog.com


Yaxınlarda ağdamlı qohumlardan biri ilə söhbət edirdim. Dağlıq Qarabağ danışıqlarının gedişatını öyrənmək istədi, müşahidələrimlə bölüşdüm, il ərzində bəzi irəliləyişlərin ola biləcəyini dedim.

- İrəliləyiş nəyə deyirsən?

- Ən azı Ağdamı boşalda bilərlər, dədə-baba yurduna qayıtmaq ehtimalın böyükdür.

- Bəs Şuşa?

- Şuşa Dağlıq Qarabağın içindədir. Şuşanın Ağdamdan öncə azad olunması ehtimalı azdır.

- Şuşasız Ağdam nəyimizə lazımdır?

Kəlbəcərli də, laçınlı da eyni cür deyər və bu yalnız hisslərlə bağlı məsələ deyil, yenidən azərbaycanlılarla məskunlaşacaq Kəlbəcər və Laçının gələcək təhlükəsizliyi Şuşayla birbaşa bağlıdır. Dağlıq Qarabağa Azərbaycanın tərkibində hər hansı status veriləcəksə, bölgədə istinad edəcəyimiz nöqtə Şuşa və oranın azərbaycanlı əhalisi olacaq. Bu, keçmişdə də belə olub, gələcəkdə də belə olacaq.

Bəs sülh razılaşmasının detalları üzərində işləyən həmsədrlər Şuşa haqqında nə düşünürlər?

Separatçıların mövqeyi bəllidir, onlardan olsa, Şuşanı geri qaytarmazlar, qaytarsalar da, geri qayıdan azərbaycanlıların erməni silahı altında var olmalarını istəyərlər. Ancaq Azərbaycan bir yana, yeni münaqişəyə yol açacaq bu “planı” beynəlxalq aləm də qəbul etməz. Çünki beynəlxalq vasitəçilər istənilən həll planı üzərində işləyərkən keçmişdəki durumu da nəzərə almaq məcburiyyətindədirlər. Yəni münaqişədən öncə Şuşada azərbaycanlılarla ermənilərin nisbəti necə olubsa, həmin nisbət yenidən bərpa olunmalıdır. Ancaq elə bu amil Şuşanı danışıqların ziddiyətli maddəsi halına gətirir. Təsadüfi deyil ki, həmsədrlərin dilindən Şuşayla bağlı konkret fikir eşitməmişəm. Şuşanı sonraya saxlayırlar.

Ameriaklı həmsədri Metyu Brayza “Azadlıq” radiosuna son müsahibəsində Praqa görüşünü dəyərləndirərəkən razılaşdırılmağa yaxın mövzulardan biri kimi Laçını göstərib. Məsələ burasındadır ki, ermənilər Laçının özündən deyil, dəhlizdən ikiəlli yapşıblar. Azərbaycan dəhlizi ermənilərin istifadəsinə verməyə hazırdır, bunu prezident İlham Əliyev də söyləyib. Şuşayla bağlı durum isə fərqlidir. Şuşanı strateji nöqtə kimi qəbul edən separatçılar bu şəhərin işğalını təhlükəsizliklərinin təminatı kimi dəyərləndirirlər.
Buna baxmayaraq separatçılar 17 illik işğal dövründə Şuşanı məskunlaşdıra bilmədilər, çünki özləri də yaxşı anlayırlar ki, həll planı və ya yol xəritəsi qəbul olunacaqsa, Şuşanı əllərində saxlaya bilməyəcəklər, sadəcə bunun müqabilində bizdən maksimum güzəşt qoparmağa çalışacaqlar.

Bəziləri deyir, nə var ki, camaat Şuşaya geri qayıdacaq və həyat əvvəlki axarında davam edəcək. Bəs anklav şəklində separatçıların içində yaşamalı olacaq şuşalıların təhlükəsizliyini kim qoruyacaq? Axı Laçın və Kəlbəcərdən fərqli olaraq Şuşa qarışıq şəhərdir, orada azərbaycanlılar çoxluq təşkil etsə də, yaxın kəndlərdə ermənilər də yaşayır. Problem bundadır.

Birgə yaşayışın mexanizmi necə müəyyənləşəcək? Şuşada insanların təhlükəsizliyini kim və necə qoruyacaq? Şuşa Dağlıq Qarabağın prezidenti və parlamentinə tabe olacaqmı? Şuşa Dağlıq Qarabağ içində özəl bir statusa malik ola bilərmi? Göründüyü kimi, bunlar Dağlıq Qarabağ probleminin həllindən də mürəkkəb suallardır.