Kə­fən­siz ya­tan­lar..._On­la­rı əzab­la - mis­mar, bal­ta, xən­cər­lə qət­lə ye­ti­rib­lər

Kə­fən­siz ya­tan­lar...
On­la­rı əzab­la - mis­mar, bal­ta, xən­cər­lə qət­lə ye­ti­rib­lər

Bun­dan be­lə Qu­ba­ya ürək açıq­lı­ğı ilə ge­də bil­mə­yə­cə­yik. Qu­ba bi­zim üçün ar­tıq, sa­də­cə, sə­fa­lı is­ti­ra­hət gu­şə­si de­yil. Qu­ba­nın tə­biə­ti­ni, mey­və­li bağ­la­rı­nı, ağ al­ma­sı­nı da da­ha vəsf et­mi­rik. Gö­zəl Qu­ba­nın Azər­bay­can in­sa­nı­nın bey­nin­də ya­rat­dı­ğı as­so­sia­si­ya də­yiş­di ar­tıq. İn­di Qu­ba, al­tın­da min­lər­lə kə­fən­si­zin yat­dı­ğı bir tor­paq­dır!.. Bi­zim tor­pa­ğı­mız. O kə­fən­siz ya­tan­lar da Biz­lə­rik - 1918-ci ilin ap­re­lin­də daş­nak­lar tə­rə­fin­dən xü­su­si aman­sız­lıq­la, vəh­şi­cə­si­nə qət­lə ye­ti­ri­lən dinc əha­li...



Bas­dı­ğın yer­lə­ri tor­paq de­yə­rək keç­mə, ta­nı!
Dü­şün, al­tın­da min­lər­cə kə­fən­siz ya­ta­nı...
(Meh­met Akif Ər­soy)



"Qu­ba­da gör­dük­lə­rim mə­ni dəh­şə­tə gə­tir­di"

"Qu­ba­da gör­dük­lə­rim mə­ni dəh­şə­tə gə­tir­di. Bu­ra­da in­san­la­rın vəh­şi­cə­si­nə öl­dü­rül­dü­yü­nün şa­hi­di ol­dum". Bu fik­ri AŞ PA pre­zi­den­ti Lu­is Ma­ri­ya de Puç Mil­li Məc­li­sin spi­ke­ri Oq­tay Əsə­dov­la Qu­ba mə­zar­lı­ğı­na et­di­yi sə­fər za­ma­nı söy­lə­di və Azər­bay­ca­nı kə­dər­li hiss­lər­lə tərk et­di. Hə­qi­qə­tən, in­san gö­zü ilə gör­mə­di­yi fa­ciə­nin dəh­şət­li hiss­lə­ri­ni, kə­də­ri­ni ya­şa­ya bil­məz. Bir il­dən ar­tıq­dır ki, öl­kə əha­li­si Qu­ba­da aş­kar­la­nan küt­lə­vi mə­zar­lıq ba­rə­də hər gün ye­ni mə­lu­mat­lar alır. Bu­ra­da hər gün ye­ni fakt­lar aş­kar­la­nır. İn­san­la­rın, xü­su­sən də kör­pə uşaq­la­rın, qız-gə­lin­lə­rin ne­cə aman­sız­lıq­la qət­lə ye­ti­ril­di­yi sü­but olu­nur. Nə qə­dər ina­nıl­maz səs­lən­sə də, bu dəh­şət­li mə­zar­lıq­da təh­qi­qat bo­ya şot­ka­sı, yağ bı­ça­ğı və bel­lə apa­rı­lır. Məhz bu pri­mi­tiv alət­lər dün­ya­ya səs sa­la­caq mə­zar­lı­ğı üzə çı­xar­maq­da­dır.
Bu dəh­şət­li fak­tı dün­ya­ya bə­yan et­mək üçün Azər­bay­can Par­la­men­ti də işə baş­la­yıb. Mil­li Məc­li­sin spi­ke­ri Oq­tay Əsə­do­vun tap­şı­rı­ğı ilə Qu­ba mə­zar­lı­ğı­na bey­nəl­xalq eks­pert­lə­rin cəlb olun­ma­sı üçün sə­nəd­lər ha­zır­la­nır. Bu­nun tər­kib his­sə­si ki­mi, Par­la­ment Æur­na­list­lər Bir­li­yi Qu­ba­ya sə­fər təş­kil et­di. Öl­kə­nin apa­rı­cı qə­zet­lə­ri, Azər­bay­can və rus­dil­li elekt­ron KİV-i aş­kar­lan­mış mə­zar­lıq­la bağ­lı fakt­la­rı dün­ya ic­ti­ma­iy­yə­ti­nə çat­dır­maq üçün Qud­yal­ça­yın ya­ma­cı­na baş çək­di. Mil­li Məc­lis­də Qu­ba­nı təm­sil edən de­pu­tat Va­hid Əh­mə­do­vun dəs­tə­yi ilə jur­na­list­lər bu dəh­şət­li mə­zar­lı­ğı göz­lə­ri ilə gör­dü­lər.

İn­sa­nı dəh­şə­tə
gə­ti­rən "Pris­tav ba­ğı"

Bu­ra, Qu­ba­nın şi­mal his­sə­si, Qud­yal­ça­yın sa­hi­li­dir. Vax­ti­lə "Pris­tav ba­ğı" ad­la­nan əra­zi. Han­sı ki bu əra­zi­nin ya­xın­lı­ğın­dan 1950-ci il­lə­rə qə­dər heç kim ürək edib ke­çə bil­mir­miş. Gö­rü­nür, sa­kin­lər Qu­ba­da vəh­şi­cə­si­nə qət­lə ye­ti­ri­lən in­san­la­rın məhz bu­ra­da bas­dı­rıl­dı­ğı­nı bi­lir­miş. Əra­zi­də ev­lər yal­nız 1960-cı il­lər­dən son­ra ti­kil­mə­yə baş­la­yıb.
Əra­zi­yə da­xil olar­kən hə­qi­qə­tən in­san dəh­şə­tə gə­lir. Sel nə­ti­cə­sin­də ça­yın bir his­sə­si­ni yu­yub apar­dı­ğı oval­şə­kil­li qu­yu­da gör­sə­nən in­san kəl­lə­lə­ri­nə bax­dıq­da san­ki hə­yat du­rur. Yol­bo­yu mət­bua­tın prob­lem­lə­ri, mət­bu­at­da baş ve­rən ma­raq­lı olay­lar­dan söh­bət açan və əra­zi­yə çat­dıq­da səs-küy­lə ma­şın­dan dü­şüb mə­zar­lı­ğa doğ­ru irə­li­lə­yən jur­na­list heyətin­dən bu­ra­da səs çıx­mır. Gö­zü­mün önü­nə fa­şist­lə­rin qa­dın­la­rı, uşaq­la­rı, qo­ca­la­rı di­ri-di­ri yan­dı­ra­raq bas­dır­dıq­la­rı film­lər gə­lir. Üzə­rin­də mis­mar­lar, de­şik­lər, bur­nu, qu­la­ğı kə­sil­miş in­san kəl­lə­lə­ri adam­da va­hi­mə ya­ra­dır. Bu, dəh­şət­li fa­ciə­dir, qət­li­am­dır!..
Əra­zi­də təd­qi­qat apa­ran AMEA-nın Ar­xeo­lo­gi­ya və Et­noq­ra­fi­ya İs­ti­tu­tu­nun Qu­ba eks­pe­di­si­ya­sı­nın rəh­bə­ri Qəh­rə­man Ağa­yev bir qə­dər­dən son­ra jur­na­list­lə­rə ya­xın­laş­dı və mə­zar­lıq­da apa­rı­lan iş­lə­rin bü­tün tə­rəf­lə­ri­nə ay­dın­lıq gə­tir­di:

Tə­sa­dü­fən
aş­kar­la­nan mə­zar­lıq

- Mə­zar­lıq 2007-ci ilin ap­rel ayı­nın 1-də aş­kar­la­nıb. Əra­zi­də qa­zın­tı iş­lə­ri apa­rı­lar­kən tə­sa­dü­fən sü­mük­lər üzə çı­xıb. Ön­cə heç nə­dən şüb­hə­lən­mə­yə­rək sü­mük­lə­rin bir his­sə­si­ni ça­ya atıb­lar. Son­ra isə gö­rüb­lər ki, sü­mük­lər küt­lə­vi şə­kil­də çı­xır və dəh­ral İc­ra Ha­ki­miy­yə­ti­nə xə­bər ve­rib­lər. Ora­dan isə AMEA-nın Ar­xeo­lo­gi­ya və Et­noq­ra­fi­ya İns­ti­tu­tu­na mə­lu­mat gön­də­rib­lər. Ap­re­lin 8-dən 11-dək il­kin təh­qi­qat apa­rı­lıb və mə­zar­lı­ğın 1918-ci il­də er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən dinc əha­li­yə qar­şı tö­rə­di­lən soy­qı­rım­la bağ­lı ol­du­ğu aş­kar­la­nıb. İyul ayı­nın 13-dən isə mə­zar­lıq sa­hə­sin­də ar­xeo­lo­ji qa­zın­tı­la­ra baş­la­mı­şıq.
Ar­tıq təh­qi­qa­tın 1 ili ta­mam olub. Bu il ər­zin­də bir çox fakt­lar aş­kar­la­nıb. Ön­cə sü­mük­lər ta­pı­lar­kən on­la­rın müx­tə­lif əra­zi­lə­rə sə­pə­lən­di­yi gü­man edi­lir­di. An­caq araş­dı­rı­lar­kən mə­lum ol­du ki, əra­zi­də 2 qu­yu var. Qu­yu­lar­dan əla­və in­san cə­səd­lə­ri olan əra­zi 500 kvad­rat­met­ri əha­tə edir. Qu­yu­lar­dan bi­ri­nin də­rin­li­yi 4 metr 700 san­ti­metr­dir, dia­met­ri 5 metr­dir. An­caq tə­əs­süf ki, qu­yu­nu ol­du­ğu ki­mi sax­la­ya bil­mə­dik. Çün­ki yaz­dan ya­ya ke­çid döv­rün­də tor­paq sü­rüş­mə­si ol­du və qu­yu­nun bir his­sə­si uç­du. Təh­qi­qat nə­ti­cə­sin­də 2-ci qu­yu aş­kar­lan­dı. İkin­ci qu­yu­nun də­rin­li­yi isə 2 metr 500 san­ti­metr­di. İkin­ci qu­yu­dan əsər-əla­mət qal­ma­yıb. Sü­rüş­mə nə­ti­cə­sin­də qu­yu ta­ma­mi­lə da­ğı­lıb.

Bu, ar­tıq soy­qı­rım­dı

"Bu, ar­tıq soy­qı­rım­dı. Bu­nu dan­maq müm­kün de­yil. Bu ya­xın­la­ra qə­dər mü­ba­hi­sə edən­lər də var­dı ki, bu, 1937-ci ilin soy­qı­rı­mı­dı. Gu­ya, bu­ra­da er­mə­ni­lə­ri də qı­rıb­lar. Xeyr, ar­tıq də­qiq sü­bu­ta ye­ti­ri­lib ki, bu, er­mə­ni­lə­rin yer­li əha­li­yə qar­şı tö­rət­di­yi soy­qı­rım­dır. 1918-ci ilin may ayı­nın 1-dən 10-a qə­dər bu­ra­da yer­li ca­maa­ta er­mə­ni­lər di­van tu­tub­lar. Əl­bət­tə ki, bu, erməni milli şurasının "Daşnakstyun" partiyasının kö­mək­li­yi ilə həıyata keçirilib. Er­mə­ni ge­ne­ra­lı Ha­ma­zas­pın Azər­bay­ca­nın Şi­mal his­sə­sin­də qır­ğın­lar tö­rət­di­yi ta­ri­xi sə­nəd­lər­lə sü­but olu­nub. Bu şəx­si Qu­ba­ya Xalq Ko­mi­sar­la­rı So­ve­ti­nin ko­mis­sa­rı Ste­pan Şa­um­yan gön­də­rib. Mən ar­xiv­dən ta­ri­xi sə­nəd­lər tap­mı­şam. Şa­um­yan Ha­ma­zas­pa ya­zır ki, si­zi gön­də­ri­rik Azər­bay­ca­na, So­vet hö­ku­mə­ti­ni bər­qə­rar et­mək üçün. Bu, si­zin ikin­ci pla­nı­nız­dır. İlk plan isə yer­li mü­səl­man­la­rı qır­maq­dır. Ha­ma­zas­pın Şa­um­ya­na yaz­dı­ğı mək­tub­da isə gös­tə­ri­lib ki, "ar­tıq tap­şı­rı­ğı­nı­zı ye­ri­nə ye­tir­dim və Qu­ba qə­za­sın­da 10 min­dən çox yer­li əha­li məhv edil­di". Hə­min dövr­də Föv­qə­la­də Hal­lar Ko­mis­si­ya­sı­nın rəh­bə­ri iş­lə­miş Na­rins­ki isə ya­zıb ki, Qu­ba­da 2 min­dən çox in­san öl­dü­rü­lüb. An­caq ta­ri­xi fakt­lar­da gös­tə­ri­lir ki, məhz Qu­ba əra­zi­sin­də 3 min­dən çox dinc əha­li qı­rı­lıb".

İn­san­lar ha­mam­da öl­dü­rü­lə­rək qu­yu­la­ra bas­dı­rı­lıb

Q.Ağa­yev de­di ki, təh­qi­qat za­ma­nı əra­zin­dən 2 arx keç­di­yi mə­lum olub. Mən­bə­yi­ni Qud­yal­çay­dan alan bu arx­la­rın su­yu Də­yir­man əra­zi­si­nə və əkin sa­hə­lə­ri­nə axır­mış. Er­mə­ni­lər in­san­la­rı kə­nar­da öl­dü­rüb gə­ti­rib bu­ra­da bas­dı­rıb­lar:
- Qu­yu­lar­da olan cə­səd­lər­lə kə­nar­lar­da olan cə­səd­lər ara­sın­da fərq var. Qu­yu­da­kı sü­mük­lə­rin ək­sə­riy­yə­ti yı­ğı­lıb(­bü­zü­şüb). Sü­mük­lər­də sı­xıl­ma­lar hiss olu­nur. Dü­şü­nür­dük ki, bu nə­dən ola bi­lər? Son­ra ay­dın ol­du ki, bu in­san­la­rı ya­xın­lıq­da yer­lə­şən Çu­xur­ha­mam­da vəh­şi­cə­si­nə öl­dü­rüb­lər. Bir qo­ca qa­dın da­nı­şır ki, hə­min vaxt onun 7 ya­şı olub. Er­mə­ni­lər tut­duq­la­rı in­san­la­rın ha­mı­sı­nı ha­ma­ma yı­ğıb­lar. İn­san­la­rı ta­ma­mi­lə so­yun­du­rub on­la­ra iş­gən­cə ve­rib­lər. Hə­min vaxt ha­mam­dan elə qış­qı­rıq səs­lə­ri gə­lib ki, bü­tün ət­raf əra­zi­lər­də eşi­di­lib. Son­ra cə­səd­lə­ri qu­yu­la­ra tö­küb­lər. Bi­rin­ci qu­yu dol­du­ğu üçün ikin­ci qu­yu­nu qa­zıb­lar. Qu­yu­la­rı qa­zan in­san­la­rı da öl­dü­rüb arx­la­ra tul­la­yıb­lar. İyun ayı­nın 12-dək əra­zi­dən qu­yu­lar­dan baş­qa 196 kəl­lə ta­pı­lıb. Eks­pe­di­si­ya üzv­lə­ri in­san­la­rı an­caq kəl­lə sü­mük­lə­ri ilə mü­əy­yən­ləş­di­rir.

Dinc əha­li bal­ta və
mis­mar­la qət­lə ye­ti­ri­lib

İn­di­yə­dək ta­pı­lan kəl­lə­lər­də, sü­mük­lər­də bir də­nə də ol­sun gül­lə izi yox­dur. Yə­ni bu qət­li­am­da od­lu si­lah­dan is­ti­fa­də edil­mə­yib. İn­san­la­rı yal­nız əzab­la, müx­tə­lif alət­lər - bal­ta, mis­mar, xən­cər və s. qət­lə ye­ti­rib­lər. Mis­mar­lar aş­kar­la­nan­da ar­xeo­loq­lar ön­cə bir şey an­la­ma­yıb. Son­ra ay­dın­laş­dı­rıb­lar ki, mis­mar­lar hə­min döv­rə aid­dir. Mis­mar­la­rı in­san­la­rın gic­gah və be­yin his­sə­lə­ri­nə vur­maq­la vəh­şi­cə­si­nə öl­dü­rüb­lər. Bir kəl­lə­nin be­yin his­sə­sin­də isə mis­mar hə­lə də du­rur. Ba­şın gic­gah his­sə­sin­də də de­şik­lər var. Bu­nun nə ilə de­şil­di­yi­ni isə hə­lə mü­əy­yən­ləş­dir­mə­yib­lər.

14 yaş­lı qız­cı­ğaz...
Bur­nu, qu­laq­la­rı kə­si­lib, bey­ni­nə iki tə­rəf­dən mis­mar vu­ru­lub

Q.Ağa­yev da­nı­şır ki, mə­zar­lıq­da nə pal-pal­tar, nə də bə­zək əş­ya­la­rı­na rast gə­lin­mə­yib. Bu da onu gös­tə­rir ki, er­mə­ni­lər in­san­la­rı tam so­yun­du­ra­raq iş­gən­cə al­tın­da qət­lə ye­ti­rib­lər: - Bu­ra­da tap­dı­ğı­mız bir kəl­lə­ni də­qiq mü­əy­yən­ləş­dir­mi­şik ki, o da 14 yaş­lı qı­zın sü­mük­lə­ri­di. Er­mə­ni­lər bu qı­zın qu­laq­la­rı­nı, bur­nu­nu kə­sib, bey­ni­nin hər iki tə­rə­fi­nə mis­mar vu­rub­lar...

"Er­mə­ni be­lə
mə­zar­lıq tap­say­dı..."

Q.Ağa­yev qeyd et­di ki, mə­zar­lıq­la əla­qə­dar bey­nəl­xalq eks­pert­lə­rə mək­tub gön­də­ri­lib. Am­ma tə­əs­süf ki, hə­lə ca­vab yox­dur. Mil­li Məc­li­sin spi­ke­ri Oq­tay Əsə­do­vun mə­zar­lıq əra­zi­si­nə gəl­mə­si və təh­qi­qat iş­lə­ri ilə ma­raq­lan­ma­sın­dan son­ra can­lan­ma hiss olu­nur:
- Oq­tay mü­əl­li­min bu­ra­ya gəl­mə­si mə­nə ruh ver­di. Tək qal­maq pis şey­dir. Çox mə­yus ol­muş­duq. Gö­rür­dük ki, bi­zə də, apa­rı­lan işə də diq­qət az­dır. Be­lə bir ha­di­sə er­mə­ni­lər­də baş ver­səy­di, in­di çox­dan bü­tün dün­ya­ya səs sal­mış­dı­lar. Biz isə...

"Pul yox­du.
İş­lə­ri da­yan­dır­mı­şam"

Qəh­rə­man mü­əl­lim da­ha su­sa bil­mə­di. Və de­di:
- Mə­ni hə­mi­şə sı­xır­lar. Am­ma da­ha sus­ma­ya­cam. De­yə­cəm. Na­zir­lər Ka­bi­ne­ti 1 mil­yon ma­nat pul ayı­rıb. Bu pul bi­zim Ar­xeo­lo­gi­ya İns­ti­tu­tu­na, ümu­mi­lik­də Azər­bay­can əra­zi­sin­də apa­rı­la­caq eks­pe­di­si­ya­lar üçün ay­rı­lıb. Am­ma pul hə­lə də bi­zim he­sa­ba köç­mə­yib. Gö­rü­lən iş­lə­ri ins­ti­tu­tun eza­miy­yət pul­la­rı he­sa­bı­na apa­rı­rıq. Bu­ra­da 3 fəh­lə ilə iş­lə­yi­rik. Ar­tıq bu gün­ (i­yu­lun 12-də) iş­lə­ri da­yan­dır­mı­şam. Çün­ki fəh­lə­lə­rin 1 aya ya­xın­dır ki, pu­lu ve­ril­mir. Mən ay­da 172 ma­nat ma­aş alı­ram. İns­ti­tu­tun im­kan­la­rı tü­kə­nib. Am­ma ar­tıq de­dim ki, hə­min məb­lə­ğin ha­mı­sı bu­ra üçün de­yil. Çün­ki Qu­ba mə­zar­lı­ğı ye­ni ta­pı­lıb. Bu­na gö­rə də bu əra­zi­yə ay­rı­ca pul ay­rıl­ma­lı­dı. Heç bir xey­riy­yə iş­lə­ri də yox­dur. Yal­nız ke­çən il Mosk­va­da Sa­ti­ra Te­at­rın­ın iş­lə­yən baş di­rek­toru Ma­med Ağa­yev 1000 dol­lar pul gön­də­rib. Bu şəxs isə mə­nim qar­da­şım­dır. Bu­ra­da mə­nim əziy­yə­ti­mi gö­rüb pul gön­dər­di. Am­ma xa­ric­də­ki soy­daş­la­rı­mız­dan hə­lə xə­bər yox­dur.

"Biz bu­ra­nı şü­şə mu­zey
et­mək fik­rin­də­yik"

Q.Ağa­yev is­tə­yir ki, mə­zar­lıq əra­zi­si mu­zey ol­sun. Həm də şü­şə mu­zey:
- İn­san­la­rın bas­dı­rıl­dı­ğı qu­yu şü­şə­nin içə­ri­sin­də ola­caq. Onun üzə­rin­də isə oval şək­lin­də güz­gü qo­yu­la­caq. Zi­ya­rə­tə gə­lən­lər şü­şə­dən qu­yu­nun ön gö­rü­nü­şü­nü, güz­gü­yə ba­xar­kən isə qu­yu­nun içə­ri­si­ni gö­rə­cək­lər. Di­var­lar­da ya­ra­dıl­mış kə­sik­lər ak­va­ri­um şək­lin­də ola­caq. Bu­nun üçün me­mar­lar işə cəlb edi­lə­cək. Əra­zi­də müx­tə­lif dil­lər­də ya­zıl­mış bö­yük löv­hə­lər qo­yu­la­caq. Mə­zar­lı­ğın üst his­sə­sin­də abi­də ucal­dı­la­caq. Hə­min abi­də­də əra­zi­nin bö­yük his­sə­si­nə səs sa­la­caq zəng qu­raş­dı­rı­la­caq. Hə­min sə­si əra­zi­də olan is­ti­ra­hət mər­kəz­lə­rin­də din­cə­lən bü­tün in­san­lar eşi­də bi­lə­cək və ha­mı gə­lib bu mə­zar­lı­ğı zi­ya­rət edə­cək. Bu­ra­da mu­zey ya­ra­dıl­ma­lı­dır. Və o, dün­ya­da­kı na­dir mu­zey­lər­dən bi­ri ol­ma­lı­dır".

Qal­dı zəng səs­lə­ri­nə, biz­cə, bu çox yax­şı fi­kir­dir. On­suz da bun­dan son­ra Qu­ba­ya əv­vəl­ki ki­mi sa­kit, qay­ğı­sız bax­maq müm­kün ol­ma­ya­caq. Çün­ki bun­dan be­lə Qu­ba­ya ayaq ba­san­la­rı mə­zar­lıq, in­san sü­mük­lə­ri ilə do­lu qu­yu­lar qar­şı­la­ya­caq. O kəl­lə­lər, ske­let­lər in­san­la­rın dü­şün­cə­lə­ri­ni tə­qib edə­cək və "bi­zim haq­qı­mı­zı kim tə­ləb edə­cək?" de­yə so­ru­şa­caq­lar. O sua­la biz ca­vab ver­mə­li­yik - Azər­bay­can və­tən­daş­la­rı!.. Bu sə­bəb­dən ora­da zəng­lə­rin ça­lın­ma­sı yax­şı­dır. Lap "əcəl zən­gi" ki­mi. Bəl­kə ca­vab tap­dıq...

Bu ya­zı Mil­li Məc­li­sin Mət­bu­at Xid­mə­ti və Par­la­ment Æur­na­list­lə­ri Bir­li­yi­nin elan et­di­yi mü­sa­bi­qə­yə təq­dim olu­nur.


Rə­şad Bax­şə­li­yev
sherg